بلوغ زودرس: علل و روش های درمان
در این مطلب از دپارتمان کودک و نوجوان مجله سلامت دکتر بهشتیان با بلوغ زودرس، علل و روش های درمان آن آشنا خواهید شد.
بلوغ چیست؟
بلوغ یعنی کودک از نظر جسمی و عاطفی به زن یا مرد جوان تبدیل شود. معمولاً بلوغ در نوجوانی رخ می دهد:
- میانگین سن بلوغ در دخترها: ۱۰ سالگی
- میانگین سن بلوغ در پسرها: ۱۱ سالگی
بلوغ زودرس چیست؟
بلوغ زودرس زمانی رخ می دهد که علائم بلوغ:
- قبل از ۷ یا ۸ سالگی در دخترها
- قبل از ۹ سالگی در پسرها
ظاهر شود.
این وضعیت کودک را آزار می دهد و گاهی نشانۀ بیماری است.
علائم و نشانه های بلوغ زودرس چیست؟
علائم بلوغ زودرس در دخترها:
- رشد پستان ها قبل از ۷ یا ۸ سالگی
- شروع قاعدگی (پریود) قبل از ۱۰ سالگی
- رشد سریع قد (یا جهش رشدی) قبل از ۷ یا ۸ سالگی
علائم بلوغ زودرس در پسرها که قبل از ۹ سالگی ظاهر می شود:
- بزرگ شدن بیضه ها یا آلت تناسلی
- رشد سریع قد (جهش رشدی)
گاهی بروز علائم زیر در دخترها و پسرها نشانۀ بلوغ زودرس است:
- رشد مو در ناحیۀ تناسلی، زیر بغل یا صورت
- کلفت شدن صدا
- آکنه
- تغییر بوی بدن
بلوغ زودرس چه تأثیری روی کودکان دارد؟
با پایان دوران بلوغ، رشد قد متوقف می شود. اگر بلوغ زودرس در کودک درمان نشود، رشد اسکلت و استخوان ها زودتر از زمان طبیعی متوقف می شود و معمولاً کودک به حداکثر قد دوران بزرگسالی نمی رسد. جهش رشدی زودهنگام باعث می شود قد کودک در مقایسه با همسن و سال ها در شروع بلندتر شود اما رشد، بسیار زودتر از موعد متوقف می شود و قد کودک کوتاه می ماند.
بلوغ زودرس از نظر عاطفی و اجتماعی هم تبعات دارد. برای مثال، ممکن است دخترها به خاطر قاعدگی زودهنگام یا بزرگ شدن پستان ها قبل از بقیۀ همسن و سال ها سردرگم شوند یا خجالت بکشند. شاید رفتار بقیه با آن ها عوض شود چون بزرگ تر به نظر می رسند.
در بلوغ زودرس، حتی روحیه و رفتار کودک هم تغییر می کند. دخترها دمدمی مزاج و کج خلق می شوند. پسرها پرخاشگر می شوند و میل جنسی در آن ها بیدار می شود که مناسب سنشان نیست.
علت بلوغ زودرس چیست؟
معمولاً غده هیپوتالاموس در شروع بلوغ نقش دارد. این قسمت از مغز، به غدۀ هیپوفیز دستور می دهد تا هورمون ترشح کند. این هورمون ها تخمدان (در دخترها) و بیضه (در پسرها) را تحریک می کنند تا دست به تولید هورمون های جنسی بزنند.
شایع ترین علت بلوغ زودرس، مخصوصاً در دخترها، این است که مغز زودتر از موعد مقرر دستور ترشح هورمون را صادر می کند. هیچ محرک یا مشکل زمینه ای دیگر در این مسئله دخیل نیست. در اغلب موارد، این وضعیت ارثی است.
در سایر موارد، بلوغ زودرس ریشه در مشکلات جدی، مثل تومور یا تروما، دارد. مشکل تیروئید یا تخمدان هم در بلوغ زودرس موثر است. در این شرایط، معمولاً بلوغ با سایر علامت ها همراه است که خبر از مشکل حاد می دهد.
بلوغ زودرس چندان در پسرها شایع نیست و به احتمال زیاد به سایر مشکلات بالینی مربوط است. این وضعیت فقط در ۵% از پسرها ارثی است.
بعضی از دخترها از سن بسیار کم (معمولاً شش ماهه تا سه ساله) با رشد پستان ها رو به رو می شوند که بعداً برطرف می شود یا بدون سایر تغییرات بلوغ، به قوت خود باقی می ماند. به این وضعیت، تلارک زودرس (premature thelarche) می گویند و معمولاً منجر به مشکلات پایدار و بلندمدت نمی شود.
وضعیت دیگری به نام آدرناک زودرس (premature adrenarche) هم وجود دارد که شبیه به مورد قبلی است. با این تفاوت که در این حالت، موی ناحیۀ تناسلی و زیر بغل زودتر از موعد در پسرها و دخترها رشد می کند یا بوی بدنشان تغییر می کند که هیچ یک از این علامت ها به سایر تغییرات جنسی بلوغ مربوط نیست.
بهتر است در این شرایط به پزشک مراجعه کنید تا احتمال بلوغ زودرس «واقعی» حذف شود اما در اکثر موارد، نیاز به درمان نیست و سایر علائم مورد انتظار بلوغ در سن طبیعی ظاهر می شوند.
چطور بلوغ زودرس را تشخیص دهیم؟
در صورت مشاهدۀ علائم بلوغ جنسی قبل از ۷ یا ۸ سالگی در دخترها و قبل از ۹ سالگی در پسرها، با پزشک مشورت کنید. این علائم عبارتند از:
- رشد پستان ها
- رشد سریع قد
- قاعدگی
- آکنه
- بزرگ شدن بیضه یا آلت
- موی زیر بغل یا ناحیه تناسلی
پزشک برای تشخیص بلوغ زودرس آزمایش خون می گیرد تا سطح هورمون های جنسی را بررسی کند. یک روش دیگر، عکس برداری با اشعۀ ایکس از مچ و دست است تا سن استخوان ها مشخص شود.
در موارد نادر، برای رد کردن احتمال علل نادر، مثل تومور مغزی، تخمدان یا بیضه، از ام آر آی (MRI) و سونوگرافی استفاده می شود.
راه درمان بلوغ زودرس چیست؟
اگر پزشک تشخیص دهد که کودک دچار بلوغ زودرس شده، شما را برای درمان به متخصص غدد اطفال ارجاع می دهد. متخصص غدد اطفال در زمینۀ اختلالات رشد و هورمونی در کودکان تخصص دارد.
هدف از درمان عبارتند از:
- توقف یا حتی معکوس سازی رشد جنسی
- جلوگیری از رشد سریع و رشد استخوان ها که منجر به کوتاه قامتی یا قاعدگی زودهنگام می شود
بسته به علت، دو رویکرد احتمالی برای درمان بلوغ زودرس وجود دارد:
- درمان علت یا بیماری زمینه ای
- کاهش سطح هورمون های جنسی با مصرف دارو برای جلوگیری از رشد جنسی
گاهی با درمان بیماری، فرایند بلوغ زودرس متوقف می شود اما در اکثر موارد، بیماری زمینه ای وجود ندارد و معمولاً برای درمان به سراغ هورمون درمانی می رویم تا رشد جنسی متوقف شود.
در حال حاضر، برای هورمون درمانی از داروهایی به اسم هورمون آزادکنندۀ گنادوتروپین (LHRH analogs) استفاده می شود. این هورمون ها جلوی تولید هورمون های جنسی در بدن را می گیرند. معمولاً ظرف یک سال بعد از شروع درمان، متوجه نتایج مثبت خواهید شد. این داروها بی خطرند و در کودکان عوارض ایجاد نمی کنند.
بعد از مصرف دارو، پستان دخترها و بیضه و آلت پسرها به تناسب سن کوچک می شود. سرعت رشد قد هم کاهش پیدا می کند. به علاوه، کودک متناسب سن خود رفتار می کند.
چه کمکی از دست پدر و مادر برمی آید؟
در نهایت صداقت، به زبان ساده به کودک توضیح دهید که در حال تجربۀ چه تغییراتی در بدن خود است. برای او توضیح دهید که این تغییرها برای بچه های بزرگ تر و نوجوان ها طبیعی است اما در بدن آن ها زودتر اتفاق افتاده است. با او درمورد روش های درمان و شرایطی که در ادامه پیش می آید، صحبت کنید.
حواستان به روحیۀ کودک باشد چون ممکن است بقیه او را اذیت کنند. درمورد علامت های هشداردهندۀ زیر با پزشک مشورت کنید:
- نمرات پایین تحصیلی
- مشکل یادگیری
- بی توجهی به فعالیت های روزانه
- افسردگی
واکنش والدین روی نحوۀ کنار آمدن کودک با شرایط تأثیر می گذارد. با روش های زیر به فرزند خود آموزش دهید که تصویر سالمی از بدن خود بسازد و عزت نفس خود را بالا ببرد:
- درمورد ظاهر فرزند خود نظر ندهید.
- بابت دستاوردهای تحصیلی یا ورزشی از او تعریف کنید.
- از علایق فرزندتان حمایت کنید.
نکتۀ مهم اینکه بلوغ زودرس قابل درمان است. پزشک به کودکان کمک می کند تا در دوران بزرگسالی به قد طبیعی برسند و فشارهای عاطفی و اجتماعی ناشی از بلوغ زودرس را به حداقل می رساند.
