۵ ویژگی نوجوانی و شیوه واکنش به آنها

در این مطلب از دپارتمان کودک و نوجوان مجله سلامت دکتر بهشتیان با ۶ ویژگی دوران نوجوانی آشنا خواهید شد.

۱. هویت یابی مهمترین ویژگی نوجوان

مهمترین ویژگی دوران نوجوانی هویت یابی است. در این مقطع سنی، به دلیل رشد توانایی تفکر نوجوان، او برای اولین بار به طور  جدی درباره خودش و آینده فکر می کند و سوالات مهمی برایش مطرح می شود. سوالاتی مثل:

من کیستم؟

آیا درس بخوانم یا نه؟

در چه رشته ای ادامه تحصیل بدهم؟

در آینده می خواهم چه شغلی داشته باشم؟

چه اعتقاداتی داشته باشم؟

برخی از روان شناسان نوجوانی را سن بحران هویت می دانند. به دلیل آن که نوجوان در اکثر حوزه های زندگی اش مثل تحصیل، شغل، اعتقادات و ….. دچار سردرگمی می شود. وقتی نوجوان این بحران را پشت سر می گذارد که بتواند راه زندگی خود را پیدا کند. رشته تحصیلی و شغل آینده خود را مشخص نماید. بداند که می خواهد چه اعتقاداتی داشته باشد و اهداف مشخصی برای آینده خود تعیین کند.

نوجوان تا قبل از رسیدن به یک هویت مشخص، دچار سردرگمی است و به دلیل سردرگمی ممکن است دست به تجارب مختلف بزند. شغل های مختلف را تجربه کند. اعتقادات خود را مرتبا عوض کند. یک روز می گوید من به رشته کامپیوتر علاقه مندم و روز دیگر می گوید که می خواهم در رشته هنر ادامه تحصیل دهم. فردای آن روز دوباره نظرش عوض می شود و می گوید اصلا درس خواندن چه فایده ای دارد! می خواهم ترک تحصیل کنم.

مدتی همه نمازهای خود را سر وقت می خواند و مدتی ممکن است نماز خواندن را ترک کند.

متاسفانه بسیاری از والدین با دیدن چنین رفتارهایی شروع به غر زدن، نصیحت کردن و یا مسخره کردن فرزندشان می کنند.

 این کارها نه تنها کمکی به نوجوان نمی کند، بلکه رابطه او را با والدینش خراب کرده و اعتماد به نفسش را تضعیف و او را مضطرب می نماید.

• هویت یابی ممکن است سال ها طول بکشد. اریکسون یکی از معروفترین روان شناسان معاصر در سن ۲۸ سالگی راه زندگی خود را پیدا کرد و در آن راه بسیار موفق بود. اگر فرزندتان هنوز دچار سردگمی است و نمی داند می خواهد چه کار کند، نگران نباشید. مطمئن باشید با دادن فرصت به او می تواند راه خودش را بیابد.
• فراموش نکنیدکه هویت یابی وظیفه ای است که نوجوان باید خودش آن را پشت سر بگذارد و او باید خودش راه زندگی اش را پیدا کند و شما فقط می توانید در این راه به او کمک کنید. ولی اگر اعتقادات و خواسته هایتان را به او تحمیل کنید، موجب می شوید که او در سراسر زندگی دچار سرخوردگی و عدم رضایت باشد.

تحقیقات نشان داده است، نوجوانانی که خودشان هویت مشخصی برای خود ایجاد کرده اند، از نظر روانی سالمتر و شادتر و در زندگی موفقتر هستند. بنابراین او را مجبور به پذیرش  اعتقادات، خواسته ها، رشته تحصیلی و شغل مورد علاقه خود نکنید.

• به فرزندتان اجازه دهید درباره دیدگاه ها و عقایدش صحبت کند.
• شرایطی فراهم کنید تا او بتواند تجارب بیشتری کسب کند. مثلا امکاناتی فراهم کنید تا بتواند با شغل های مختلف آشنا شود. کتاب هایی در حوزه های مختلف در اختیار او قرار دهید. مثل کتاب هایی درباره اعتقادات مذهبی، علوم مختلف و …..

۲. تمایل به تنها بودن در منزل

نوجوانان به تنهایی و انزوا احتیاج دارند.آنان برای این که با بحران های دوران نوجوانی خود کنار بیایند و هویت مشخصی برای خود ایجاد کنند، نیاز دارند که لحظاتی را تنها باشند. این نیاز فرزند خود را درک کنید و اجازه دهید که در اتاقش هر وقت که دلش خواست تنها باشد. ممکن است شما نسبت به این که فرزندتان در این زمان ها در اتاقش چه کار می کند، کنجکاو شوید. اما جلوی کنجکاوی خود را بگیرید و تنهایی او را برهم نزنید (نوجوانان معمولا در زمان های تنهایی به آینده و به آرزوهایشان فکر می کنند. به تصمیم های زندگی خود فکر می کنند. خود را در آینه نگاه می کنند. به موسیقی گوش می دهند و…..).

فراموش نکنید شما فقط می توانید به فرزندتان در سپری کردن بحران هویت کمک کنید، اما خود اوست که باید این بحران را پشت سر بگذارد. بنابراین مزاحم لحظات تنهایی او نشوید.

• یکی از نکات مهمی که باید در نظر بگیرید، فراهم آوردن مکان خصوصی برای فرزندتان است. اگر خانه شما به اندازه کافی اتاق دارد، یکی از اتاق ها را به او اختصاص دهید تا بتواند از آن به طور خصوصی استفاده کند. اما اگر نوجوان شما مجبور است با خواهر یا برادرش از یک اتاق مشترک استفاده کند، بهتر است اتاق را به وسیله دیوارهای پیش ساخته به دوقسمت تقسیم کنید تا او بتواند هر وقت دوست داشت در آنجا تنها باشد. شاید انجام این کار برای شما هزینه داشته باشد، اما مطمئن باشید پرداخت آن به رشد سالم فرزندتان کمک شایانی خواهد کرد. علاوه بر آن اگر نوجوان شما در خانه مکانی برای خلوت کردن نداشته باشد، ممکن است به دنبال این مکان در جای دیگری خارج از خانه بگردد.
• سعی کنید از کنجکاوی خود کم کنید و مزاحم خلوت او نشوید. اتاق و وسایل او را بازرسی نکنید.
• پذیرش این که فرزندتان تا چند سال پیش با شما بسیار صمیمی بوده است اما اکنون تمایلی ندارد درکنار شما باشد، سخت است. اما بپذیرید که این اتفاق جزو مراحل طبیعی رشد اوست. او باید در آینده فردی مستقل از شما شود. 

۳. استقلال طلبی

یکی از ویژگی های مهم دوره نوجوانی استقلال طلبی است. نوجوان باید در این مقطع سنی، خودش را از دیگران جدا سازد و فردی مستقل شود. به دلیل آن که نوجوانان در دوران کودکی عمدتا به والدین خود وابسته هستند، برای رسیدن به استقلال از والدین خود فاصله می گیرند.

اگر شما به نوجوانتان بگویید چه بپوشد، چگونه حرف بزند و چطور زندگی کند و روی کارهای او اعمال نظر کنید، باعث سرکشی و لجبازی او خواهید شد. زیرا او معتقد است که اعمال زور از طرف شما استقلال او را تهدید می کند، بنابراین در برابر شما مقاومت می نماید.

نوجوان شما از طریق دفاع از نظرات و انتخاب هایش، می خواهد به شما بگوید که بزرگ شده است و شما می توانید به عنوان یک بزرگسال روی او حساب کنید. بنابراین وقتی شما کار او را تایید نکنید، گرچه ممکن است به روی خود نیاورد، اما به استقلال و اعتماد به نفس او لطمه وارد کرده اید.

برای تشویق به استقلال، می توانید از این نکات کمک بگیرید:

• به فرزندتان اجازه انتخاب دهید. انتخاب ها هر چند هم کوچک باشد، فرصتی برای اوست تا به مرور بتواند استقلال نورس خود را قوت بخشد.

مادری می گفت:« فرزندم با من لجبازی می کند. از او خواستم یکی از موارد لجبازی فرزندش را تعریف کند. مادر گفت: ما هر وقت می خواهیم به مهمانی برویم، فرزندم لباسی که من برایش انتخاب کرده ام را نمی پوشد و اصرار دارد لباسی که خودش دوست دارد را بپوشد و تا پدرش با او دعوا نکند، او حاضر به پوشیدن لباس مورد نظر من نیست. حالا آمده ام تا شما کاری کنید که او بدون لجبازی، لباسی که من می گویم را بپوشد !!»

مادر این نوجوان حتی در امور شخصی مثل پوشیدن لباس نیز دخالت می کرد و طبیعی است که فرزندش سرکشی کند.

• به تلاش او احترام بگذارید. اگر کاری را به عهده فرزندتان گذاشته اید، اجازه دهید آن کار را تمام کند. بدون آن که غر بزنید یا مرتب به او توصیه کنید.
• در حضور فرزندتان درباره او با کس دیگری صحبت نکنید. وقتی فرزندتان را این گونه مورد خطاب قرار دهید، احساس می کند شیئی است که در تملک شما قرار دارد.
• اجازه دهید به اردوها و مسافرت هایی که از طرف مدرسه یا مراکز مورد اعتماد شما ترتیب داده می شود، برود تا زندگی مستقل از شما را تجربه کند.
• استقلال را در او تقویت کنید.

نازنین درباره این که در جشن تولدش چه کسانی را دعوت کند، از مادرش سوال کرد.

نازنین: مامان به نظرشما چه کسی را دعوت کنم؟

مامان: تو دختر عاقلی هستی و می دونم که می تونی تصمیم درستی بگیری. به نظر خودت بهتره چه کسی  را دعوت کنیم؟

رضا با پدرش برای خرید بیرون رفته بودند و رضا از دو شلوار خوشش آمده بود.

رضا: بابا به نظر شما کدوم شلوار را انتخاب کنم؟

بابا: هر دوشون قشنگن. هر کدوم که انتخاب کنی خوبه.

• اجازه دهید در اموری که به او مربوط است، خودش تصمیم گیری کند. اموری مثل خرید لباس، مدل مو و غیره. ممکن است انتخاب های او مناسب یا مطابق سلیقه شما نباشد، اما تا فرزندتان خودش اشتباه نکند و از اشتباهاتش درس نگیرد نمی تواند به استقلال برسد.
• یکی از جنبه های مهم استقلال، رسیدن به استقلال مالی است. برای تقویت او در این زمینه، پول توجیبی مشخصی تعیین کنید و آن را به صورت هفتگی یا ماهانه به او بدهید تا به مرور در چگونگی برنامه ریزی برای خرج کردن پول و پس انداز کردن آن مهارت پیدا کند.
• در صورت تمایل فرزندتان و داشتن شرایط آن، در فصل تابستان یا زمانی که به درس او لطمه ای وارد نمی شود، اجازه دهید که به یک کار نیمه وقت بپردازد. انجام کار و داشتن درآمد شخصی به مستقل شدن فرزندتان کمک شایانی می کند.
• ممکن است نوجوان در طی دوران رسیدن به استقلال، رفتارهای متناقضی داشته باشد.
• مثلا ممکن است یک روز از این که چرا او را مجبور به انجام کاری می کنید شکایت کند و به شما بگوید:”فکر می کنید که من هنوز بچه ام؟” اما روز دیگر درباره انجام کاری از شما نظر بخواهد و یا آن که خودش به تنهایی جرات انجام کاری را نداشته باشد.
• در این گونه موارد این تناقضات را به رخ او نکشید و او را سرزنش نکنید. بهتر است آنها را نادیده بگیرید. چون استقلال او هنوز کاملا شکل نگرفته است و بروز چنین تناقضاتی طبیعی است.

۴. سرکشی در نوجوانی

یکی از مشکلاتی که اکثر والدین با نوجوانشان دارند، سرکشی است. آنها می گویند که فرزندشان به حرف های آنها گوش نمی دهد و با آنها لجبازی کرده و حتی برخلاف خواسته آنان عمل می کند.

پدری می گفت: هر چیزی من بگویم، پسرم بر عکس آن را انجام می دهد. اگر بگویم موی کوتاه بیشتر به تو  می آید، موهایش را کوتاه نمی کند. از روزی که درباره مضرات قلیان با او صحبت کرده ام، میزان قلیان کشیدنش را بیشتر کرده است. انگار که او فقط مترصد این است که ببیند من چه می خواهم تا او برعکس آن را انجام دهد.

مادری می گفت: فرزندم تصمیم گرفته بود که به خدمت سربازی برود. پس از این که متوجه شدم می خواهد به سربازی برود، از او پرسیدم: پس کی می روی دفترچه خدمت سربازی را  بگیری؟ همین جمله من باعث شد که او بگوید من اصلا سربازی نمی روم.

سرکشی نوجوانان نسبت به والدینشان دلایل مختلفی دارد:

الف- سرکشی یکی از ویژگی های دوران نوجوانی است. زیرا نوجوان تصور می کند که اگر بر اساس خواسته های والدینش عمل کند، به استقلالش لطمه وارد می شود.

ب- اشتباهات والدین: برخی از رفتارهای نوجوانان جزو ویژگی های این سن است، ولی والدین با انجام دادن آن مخالفت می کنند و این مخالفت باعث سرکشی و عصبانیت آنها می شود.

مثل انتخاب مدل مویی که به نظر فرزندتان جذاب است، اما شما آن را نمی پسندید و از او می خواهید که مدل مویش را عوض کند و اصرار شما باعث سرکشی فرزندتان می شود.

ج- بیان غلط تقاضای خود: شاید تقاضایی که والدین از فرزندشان دارند درست باشد، اما شیوه ای که آن را بیان می کنند باعث سرکشی و لجبازی او می شود.

خانمی می گفت: یکی از مشکلاتی که با فرزندم دارم این است که او هر وقت از مدرسه می آید، پاهایش بو می دهد. هر چه  به او می گویم که پاهایت را بشوی، او این کار را انجام نمی دهد تا این که مجبور می شوم سر او داد بزنم.

وقتی از فرزند این خانم پرسیدم چرا وقتی از مدرسه می آیی پاهایت را نمی شویی؟ جواب داد: چون مادرم با لحن بدی با من صحبت می کند و سر من داد می زند. اگر وقتی وارد خانه می شوم با مهربانی به من بگوید: پسرم تا من ناهارت را آماده می کنم پاهایت را بشوی، من این کار را خواهم کرد.

و جالب آن که با همین تغییر ساده در برخورد مادر نوجوان، از فردا این مشکل حل شد.

• از اعمال محدودیت های افراطی خودداری کنید. نوجوانانی که شدیدا تحت کنترل و مراقبت والدین خود هستند، بیشتر دچار سرکشی و پرخاشگری می شوند. چون آنها می خواهند استقلالشان را حفظ کنند و راهی جز لجبازی و سرکشی ندارند. البته منظور از عدم اجرای محدودیت های افراطی این نیست که فرزندتان را آزاد بگذارید که هر کاری دلش می خواهد انجام دهد. در این مورد در فصل سوم کاملتر توضیح داده خواهد شد.

۵. توجه به ظاهر

  نوجوانان نسبت به ظاهرشان بسیار حساس هستند. آنها کوچکترین نقصی را در ظاهرشان نمی پذیرند. به ۴ دلیل نوجوان نسبت به ظاهرش حساس می شود.

الف- نوجوان فکر می کند که وقتی در بین مردم است، دیگران او را زیر نظر دارند. به همین دلیل معمولا وقتی می خواهد از خانه بیرون برود وقت زیادی را جلوی آینه صرف می کند تا ظاهرش آراسته و خوب باشد.

ب-  رشد سریع جسمی، روييدن موهاي زائد و جوش هاي پوستی باعث می شود که نوجوان توجه و نگرانی بیشتری در مورد ظاهر خود داشته باشد.

ج- گرایش به سمت جنس مخالف باعث می شود که آنها به آراستگی ظاهر خود توجه بیشتری نشان دهند.

د- به دلیل آن که هنوز هویت مشخصی در آنها شکل نگرفته است، دیدگاه دیگران به ویژه درباره ظاهرشان، برای آنها مهم است. بنابراین سعی می کنند که ظاهر مناسبی داشته باشند تا مورد تایید دیگران قرار گیرند.

پدری می گفت: روزی مقداری وسایل برای خانه خریده بودیم و با کمک پسرم آنها را داخل خانه می بردیم. وسایل زیاد بود و باید در طی چند مرحله آنها را حمل می کردیم. هر بار که پسرم داخل خانه می رفت، به دستشویی رفته و موهایش را مرتب می کرد و با آب، خاک شلوارش را می گرفت و می آمد که بقیه وسایل را ببرد و کاری که می توانستیم در عرض حداکثر ۱۵ دقیقه انجام دهیم، نیم ساعت طول کشید.

مادری می گفت: هر وقت می خواهیم به مهمانی برویم، زمان زیادی طول می کشد تا پسرم حاضر شود. حتی بیشتر از زمانی است که خانم ها صرف آماده کردن خودشان می کنند.

• بهترین کاری که شما در برابر این ویژگی نوجوانتان می توانید انجام دهید این است که نسبت به آن حساس نباشید.
• در شرایطی که نمی توانید ساعت ها منتظر بمانید تا فرزندتان خودش را آماده کند (مثل رفتن دسته جمعی به مهمانی) می توانید چند ساعت قبل از رفتن به مهمانی ساعت حرکت را به او گوشزد کنید تا خودش را برای مهمانی حاضر کند و به موقع آماده شود و در صورت آماده نشدن در ساعت مقرر برای او تنبیهی در نظر بگیرید که شیوه تعیین و اجرای تنبیه برای نوجوانان را در فصل ۳ خواهید آموخت.

خانمی می گفت: هر وقت می خواهیم خانوادگی به مهمانی برویم، پسرم آخرین نفری است که از خانه بیرون می آید و همیشه مدت زیادی ما را در ماشین معطل می کند. پدرش می گوید که او می خواهد با ما لجبازی کند و از دست او عصبانی شده و با او دعوا می کند. گاهی پسرم برای این که پدرش عصبانی نشود، از من خواهش می کند که از خانه بیرون نروم تا پدرش فکر کند من  هم آماده نشده ام.