خواص سیاه دانه: ۱۴ خاصیت اثبات شده علمی

سیاه دانه با نام علمی Nigella sativa یک گیاه دارویی بومی شرق مدیترانه، شمال آفریقا، جنوب غربی آسیا و شبه قاره هند است. با وجود کاربرد سیاه دانه برای آشپزی، شاید این دانه بیشتر به خاطر قرن ها استفاده در طب سنتی شناخته شده باشد. از آنجا که خواص سیاه دانه بسیار زیاد است، برخی آن را یک داروی شفا بخش کامل می دانند.

از جمله برخی از خواص سیاه دانه عبارتند از: مفید بودن آن برای سیستم ایمنی، تقویت عملکرد مغز و محفاظت از بدن در برابر بیماری های مزمن (مثل دیابت نوع ۲ و بیماری های قلبی)

در این مقاله از دپارتمان تغذیه مجله سلامت دکتر بهشتیان با همه چیزهایی که باید درباره خواص سیاه دانه بدانید، از جمله مواد مغذی، انواع رایج و اینکه آیا علم فواید آن را برای سلامتی تایید می کند، آشنا خواهید شد.

سیاه دانه چیست؟

سیاه دانه یک گیاه دارویی از خانواده آلاله ها (Ranunculaceae) است. به سیاه دانه زیره سیاه هم گفته می شود زیرا دانه های آن شبیه به ادویه ای به نام زیره است.

با وجود اینکه از سیاه دانه برای آشپزی استفاده می شود، شاید بیشتر به واسطه فواید بسیاری که برای سلامتی دارد، شناخته شده باشد.

مصارف سنتی سایه دانه

کاربردهای سیاه دانه به قدری گسترده است که برخی گیاه شناسان از آن به عنوان گیاه بهشتی نام می برند.

سیاه دانه، سابقه ای پربار در انواع طب سنتی مانند آیورودا، یونانی، سیدها و تیب دارد. مقبره های فرعون های مصر باستان نشان می دهند که از این دانه در دوران مصر باستان نیز استفاده می شده است.

امروز از این گیاه دارویی در بسیاری از کشورهای عربی، آسیا، آفریقا و بخش هایی از اروپا برای پیشگیری یا درمان انواع بیماری ها استفاده می شود.

خواص سیاه دانه به درمان مفاصل متورم و مشکلات تنفسی همچون آسم و برونشیت کمک می کند. همچنین گفته می شود که خواص سیاه دانه از بدن در برابر بیماری های مزمن، مانند دیابت نوع ۲ و بیماری قلبی محافظت می کند.

انواع سیاه دانه

سیاه دانه به شکل دانه یا خمیر عرضه می شود که می توان از آن ها برای طعم دادن به غذا استفاده کرد.

شما همچنین می توانید سیاه دانه را به صورت اسانس روغنی، عصاره، پودر یا کپسول خریداری کنید که همگی گزینه های پرطرفداری برای استفاده از خواص این گیاه دارویی هستند.

به طور کلی، بهترین شکل مصرف سیاه دانه به نوع نیاز شما بستگی دارد. به عنوان مثال، روغن ها و خمیرها را می توان به صورت موضعی برای درمان بیماری های پوستی یا کاهش التهاب استفاده کرد.

در حالی که مصرف پودر، قرص و عصاره معمولا برای پیشگیری یا درمان التهاب داخلی و یا بیماری مزمن توصیه می شود.

مواد مغذی و ترکیبات فعال

تا به حال، تحقیقات کمی درباره ترکیب دقیق مواد مغذی سیاه دانه انجام شده است.

علاوه بر این، به نظر می رسد مواد مغذی سیاه دانه بسته به محل رشد، میزان رشد گیاه، زمان و روش برداشت آن متفاوت باشد (+).

یک مطالعه نشان می دهد که سیاه دانه های بنگلادش حاوی حدود ۴۵ درصد چربی، ۲۰ درصد کربوهیدرات و ۲۰ درصد پروتئین می باشند. همچنین به نظر می رسد که این دانه ها مقداری پتاسیم، فسفر، کلسیم و منیزیم داشته باشند، اما میزان دقیق آن ها مشخص نشده است.

مطالعه دیگری نشان می دهد که احتمالا سیاه دانه حاوی مقادیر کمی ویتامین A، C، E و همچنین برخی ویتامین های گروه B باشد. با این حال، انواع و مقادر دقیق آن ها مشخص نشده است (+).

در مقابل، اطلاعات بیشتری درباره آنتی اکسیدان ها و سایر ترکیبات مفید این گیاه وجود دارد.

آنتی اکسیدان ها ترکیبات گیاهی مفیدی هستند که از بدن در برابر آسیب های سلولی و بیماری محافظت می کنند. به نظر می رسد که سیاه دانه سرشار از آنتی اکسیدان هایی از خانواده های پلی فنل، توکوفرول، ترپنوئید و ترپن باشد.

از بین تمام آنتی اکسیدان ها، تیموکینون (آنتی اکسیدانی از خانواده ترپن ها و ترپنوئیدها) بیشترین فراوانی را دارد. کارشناسان معتقدند که این ترکیب فعال، احتمالا دلیل اصلی خواص سیاه دانه برای سلامتی است.

سیاه دانه همچنین حاوی آکالوئیدها و فیتواسترول ها است. خواص این دو ترکیب گیاهی باعث کاهش طبیعی کلسترول می شود.

خواص سیاه دانه برای سلامتی

ظاهرا خواص سیاه دانه به قدری زیاد است که اغلب از آن به عنوان یک داروی شفابخش کامل یاد می شود.

با این حال، همه خواص ادعا شده، از نظر علمی ثابت نشده اند. در ادامه مطالب، فوایدی که بیشترین تحقیقات درباره آن ها انجام شده را بررسی خواهیم کرد.

۱. سرشار از آنتی اکسیدان

آنتی اکسیدان ها ترکیبات گیاهی هستند که از سلول های بدن در برابر آسیب های ناشی از مولکول های ناپایدار که با عنوان رادیکال های آزاد شناخته می شوند، محافظت می کنند.

متراکم شدن رادیکال های آزاد در بدن می تواند باعث استرس اکسیداتیو شده و در نتیجه خطر ابتلا به بیماری هایی مانند سرطان و مشکلات قلبی را افزایش دهد.

همانطور که گفته شد، سیاه دانه سرشار از یک آنتی اکسیدان قوی به نام تیموکینون است، که خواص ضد التهابی دارد. کارشناسان معتقدند که بیشتر فواید سلامتی سیاه دانه به خاطر وجود این ترکیب است.

۲. از خواص سیاه دانه: کاهش التهاب

التهاب، واکنش طبیعی بدن در برابر آسیب یا عفونت است. این واکنش معمولا کوتاه مدت است و از بدن در برابر بیماری یا آسیب بیشتر محافظت می کند.

اگر التهاب برای مدت طولانی تری ادامه پیدا کند به آن التهاب مزمن گفته می شود. به نظر می رسد که این وضعیت عامل بیماری های مختلفی از جمله دیابت نوع ۲، سرطان و بیماری قلبی است.

نتایج مطالعه روی حیوانات نشان می دهد که خواص سیاه دانه علائم التهاب پس از آسیب را کاهش میدهد.

نتایج مشابهی در زنان مبتلا به آرتریت روماتوئید (RA) گزارش شده است. آرتریت روماتوئید یک بیماری خود ایمنی است که باعث التهاب مفاصل می شود.

در یک مطالعه کوچک، زنان مبتلا به آرتریت روماتوئید که به مدت دو ماه، روزانه ۱ گرم روغن سیاه دانه مصرف می کردند، نسبت به گروه دارو نما، شاهد کاهش علائم خونی التهاب و کمتر شدن تورم مفاصل بودند (+).

کارشناسان معتقدند که تیموکینون اصلی ترین ترکیب ضد التهاب سیاه دانه است.

۳. ایمنی بدن را تقویت می کند

خواص سیاه دانه همچنین به تقویت سیتم ایمنی بدن کمک می کند.

مطالعات آزمایشگاهی و حیوانی نشان می دهند که عصاره این گیاه فعالیت گلبول های سفید خون برای مبارزه با عفونت ها و بیماری ها را تحریک می کند.

یک مطالعه کوچک روی کودکان مبتلا به اختلال خونی ژنتیکی نشان داد که اضافه کردن ۲ گرم پودر سیاه دانه به وعده های غذایی روزانه کودکان به مدت ۳ ماه، به طور قابل توجهی تعداد گلبول های سفید خون را بهبود بخشید و علائم استرس اکسیداتیو را کاهش داد (+).

با این حال، در کنار این مطالعه هیچ گروه دارو نمایی برای مقایسه وجود نداشت. بنابراین، به راحتی نمی توان تایید کرد که این تاثیر ناشی از مصرف مکمل سیاه دانه بوده است.

در مطالعه کوچکی که قبلا به آن اشاره شد، در زنان مبتلا به آرتریت روماتوئید، گروهی که روزانه ۱ گرم روغن سیاه دانه مصرف می کردند، میزان گلبول های سفید خونشان پس از ۲ ماه به طور قابل توجهی نسبت به گروه دارونما افزایش یافت. آن ها همچنین شاهد کاهش علائم التهابی و تورم مفاصل بودند.

۴. محافظت از مغز در برابر التهاب

گفته می شود که التهاب مغز نقش مهمی در ابتلا به بیماری هایی مانند بیماری آلزایمر و پارکینسون دارد.

تحقیقات آزمایشگاهی و حیوانی نشان می دهند که تیموکینون می تواند به کاهش التهاب مغز کمک کند.

متخصصان معتقدند که این ترکیب از پیشرفت بیماری های عصبی مرتبط با التهاب، مانند بیماری آلزایمر، آنسفالومیلیت (التهاب حاد منتشره مغزی)، صرع، افسردگی و بیماری پارکینسون جلوگیری کرده یا روند پیشرفت آن را کاهش می دهد.

یک مطالعه کوچک قدیمی تر، این موضوع را تایید می کند. در این مطالعه افراد سالمند به مدت ۹ هفته، هر روز ۵۰۰ میلی گرم سیاه دانه مصرف می کردند. در نهایت افرادی که سیاه دانه دریافت کرده بودند وضعیت تمرکز، حافظه و به طور کلی درک بسیار بهتری نسب به گروه دارونما داشتند.

در نگاه اول، این مطالعه می تواند نشان دهد که خواص سیاه دانه پیشرفت فراموشی ناشی از افزایش سن را به تاخیر می اندازد. اما به خاطر داشته باشید که این یک مطالعه کوچک و تقریبا مربوط به ده سال پیش است.

۵. کاهش کلسترول و فشار خون

کلسترول و فشار خون بالا نقش بسیاری مهمی در ابتلا به بیماری قلبی دارند، که به نظر می رسد خواص سیاه دانه می تواند آن ها را کاهش دهد.

مطالعات روی زنان چاق و بزگسالان مبتلا به دیابت نوع ۲ نشان می دهد که مصرف ۲ تا ۳ گرم سیاه دانه در روز، به مدت ۱۸ تا ۱۲ هفته می تواند به طور قابل توجهی سطح کلسترول کل و LDL (کلسترول بد) را کاهش دهد.

برخی مطالعات بیشتر نشان می دهند که مکمل سیاه دانه سطح کلسترول خوب (HDL) را افزایش می دهد، اگر چه برخی مطالعات دیگر چنین اثراتی را مشاهده نکرده اند.

مرور ۱۱ مطالعه تصادفی کنترل شده نشان می دهد این احتمال وجود دارد که خواص سیاه دانه فشار خون را به مقدار کمی کاهش دهد.

 شرکت کنندگانی که به طور میانگین ۸ هفته سیاه دانه مصرف کردند، نسبت به گروه دارونما، میزان فشار خون سیستولیک (عدد بالا) تا ۳.۳ میلی متر جیوه و فشار خون دیاستولیک (عدد پایین) تا ۲.۸ میلی متر جیوه کمتر داشتند.

۶. میزان قند خون را بهبود بخشد

خواص سیاه دانه همچنین به تنظیم میزان قند خون کمک می کند.

به تازگی نتایج یک مطالعه نشان داد، قند خون قبل از صبحانه (ناشتا) بزگسالان مبتلا به دیابت نوع ۲ که به مدت دو هفته، روزانه ۱ گرم سیاه دانه مصرف می کردند به میزان قابل توجهی کاهش یافت.

علاوه بر این، نتایج دو مطالعه نشان می دهند که مکمل سیاه دانه قند خون ناشتا را به طور متوسط تا ۱۷۸ میلی گرم لیتر کاهش می دهد.

همین مطالعات نشان می دهند که میزان هموگلوبین A1C تا ۰.۷ درصد کاهش میابد، که نشان دهنده کنترل قند خون است.

متخصصان بر این باوردند که خواص سیاه دانه بتواند ترشح انسولین را افزایش دهد. انسولین هورمونی است که مسئولیت انتقال قند خون به سلول ها بدن را بر عهده دارد.

علاوه بر این، آن ها معتقدند که  این گیاه دارویی حساسیت سلول ها به انسولین را بهبود بخشد و جذب قند آن ها را افزایش دهد.

سایر خواص سیاه دانه

سیاه دانه فواید دیگری هم دارد، که عبارتند از:

• باعث نابودی سلول های سرطانی می شود. مطالعات آزمایشگاهی و حیوانی قدیمی تر نشان می دهد که خواص سیاه دانه به جلوگیری از رشد و گسترش سلول های سرطانی کمک می کند.
• قدرت باروری مردان را افزایش می دهد.
• باعث بهبودی آسم شود. یک مطالعه کوچک نشان می دهد که خواص سیاه دانه به کاهش علائم آسم کمک می کند.
• با باکتری های، ویروس ها، مخمر ها و قاچ ها مبارزه می کند. سیاه دانه حاوی برخی خواص ضد باکتری، ضد ویروسی و ضد قارچی است. به نظر می رسد که این دانه به ویژه در برابر کاندیدا آلبیکانس یعنی مخمری که باعث عفونت کاندیدا می شود، موثر باشد.
• از کبد در برابر آسیب محافظت کند. برخی مطالعات نشان می دهند که خواص سیاه دانه از کبد در برابر آسیب محافظت می کند.
• عملکرد کلیه را بهبود می بخشد. خواص سیاه دانه عملکرد کلیه را در افراد مبتلا به بیماری مزمن کلیه بهبود می بخشد. همچنین به از بین رفتن سنگ کلیه کمک می کند. با این حال، لازم است تحقیقات بیشتری انجام شود.
• زخم معده را درمان کند. مطالعات رو حیوانات نشان می دهد که این گیاه دارویی با تاثیرات خاص روی معده به کاهش یا درمان زخم معده کمک می کند.

عوارض جانبی احتمالی سیاه دانه

سیاه دانه، قرن ها در طب سنتی مورد استفاده قرار گرفته و کمترین عوارض جانبی را نشان داده است. برخی فرهنگ ها از این دانه برای آشپزی نیز استفاده می کنند.

بر این اساس، سیاه دانه به احتمال زیادی بی خطر است، مخصوصا اگر در مقادیر کم استفاده شود.

با این حال، تنها مطالعات محدودی که روی حیوانات انجام شده به ایمنی کلی و عوارض جانبی احتمالی آن پرداخته اند.

به عنوان مثال، در یک مطالعه، موش هایی که  به نسبت به هر کیلو گرم وزن بدنشان ۲ تا ۳ گرم سیاه دانه را به صورت دوزهای زیاد خوراکی دریافت کردند دچار مشکل تنفس و نارسایی  چند عضوی شدند.

علاوه بر این، مشخص شد که مصرف دوزهای زیاد سیاه دانه باعث از بین رفتن جنین موش های باردار یا مشکلات رشد در توله آن ها می شود.

البته مصرف چنین مقادیر زیادی در انسان ها رخ نمی دهد مگر اینکه فردی بیش از اندازه مکمل سیاه دانه را مصرف کند.

خلاصه و جمع بندی خواص سیاه دانه

سیاه دانه یک گیاه داروی است که به دلیل استفاده در آشپزی و فواید آن در طب سنتی بسیار محبوب است.

از اکثر فواید سلامتی نام برده شده برای سیاه دانه، در حال حاضر تنها تعداد کمی از آن ها توسط تحقیقات دقیق تایید شده اند.

این موارد شامل خواص سیاه دانه در مبارزه با آسیب سلولی و التهاب، کنترل قند خون، تقویت سیستم ایمنی و کاهش عوارض خطر بیماری قلبی می باشد.