اختلال دیسلکسیا (خوانش پریشی) چیست؟ علائم و روش های درمان

دیسلِکسیا dyslexia (خوانش پریشی) نوعی اختلال یادگیری است که توانایی مغز در پردازش زبان نوشتار را مختل می کند. افراد مبتلا به دیسلکسیا در مهارت های مربوط به خواندن مطالب دچار مشکل هستند. این وضعیت کاملاً قابل درمان است و جلوی موفقیت را نمی گیرد.

این اختلال به طرق مختلف توانایی روخوانی را مختل می کند. کودکان خوانش پریش از روخوانی در جمع مضطرب می شوند یا به کل قید این کار را می زنند.

در این مقاله از دپارتمان کودک و نوجوان مجله سلامت دکتر بهشتیان بیشتر درمورد اختلال خوانش پریشی و علایم آن در کودکان توضیح می دهیم.

دیسلکسیا چیست؟

دیسلکسیا نوعی اختلال یادگیری است که به موجب آن، توانایی روخوانی و وظایف زبانی با مشکل رو به رو می شود. این وضعیت، توانایی مغز در پردازش و درک زبان نوشتار را مختل می کند. در اکثر موارد، این وضعیت در کودکی قابل تشخیص است و معمولاً فرد تا پایان عمر با آن دست و پنجه نرم می کند. به این مدل از خوانش پریشی، «خوانش‌پریشی تکوینی» می گویند.

دیسلِکسیا ذیل چتر «اختلالات یادگیری خاص» قرار دارد. این اختلالات به سه زیرنوع اصلی تقسیم می شود:

• خواندن (خوانش پریشی یا دیسلکسیا)
• نوشتن (نوشتارپریشی یا دیسگرافیا)
• ریاضی (اختلال ریاضی یا دیسکلکولیا)

خوانش پریشی چه تأثیری روی توانایی درک زبان دارد؟

خواندن از زبان گفتار شروع می شود. یعنی برای روخوانی، ابتدا باید به زبان گفتار تسلط پیدا کنیم. در خردسالی، گفتار با ادای اصوات ساده شروع می شود. هرچه کودک صداهای بیشتر می آموزد، یاد می گیرد که با این صداها کلمه، عبارت و جمله بسازد. برای روخوانی، باید بین صداها و نمادهای مختلف کتبی (حروف) ارتباط برقرار کنیم.

اینجاست که سروکلۀ خوانش پریشی پیدا می شود. این اختلال توانایی مغز برای استفاده از زبان گفتار و «رمزگشایی» از نوشتار را مختل می سازد. یعنی مغز در پردازش نوشتار، به ویژه تجزیۀ کلمات به اصوات یا حروف، با مشکل رو به رو می شود.

در نتیجه، پردازش کند صورت می گیرد و روی موارد زیر اثر می گذارد:

• روخوانی کند به دلیل مشکل در پردازش و درک کلمه.
• مشکل در نوشتن و هجی کردن.
• اشکال در به خاطر سپردن کلمات و معنای کلمات.
• اشکال در جمله نویسی برای منتقل کردن مفاهیم پیچیده.

دیسلکسیا چقدر شایع است؟

در مجموع، باید گفت خوانش پریشی در بین افراد شایع نیست ولی آنقدر فراوان هست که شناخت خوبی نسبت به آن وجود دارد. برآوردها نشان می دهد ۷% از مردم دنیا خوانش‌پریش هستند. جنسیت و نژاد در این اختلال دخیل نیست.

اما علائم خوانش پریشی در برخی از افراد شدید نیست و به همین دلیل، تشخیص داده نمی شود. اگر این دسته از افراد را در نظر بگیریم، می توان گفت ۲۰% از مردم دنیا خوانش‌پریش هستند.

علت خوانش پریشی چیست؟

هنوز علت دقیق خوانش پریشی مشخص نشده اما سرنخ هایی درمورد چگونگی و علت بروز خوانش پریشی وجود دارد.

• ژنتیک: ژنتیک به شدت در دیسلکسیا موثر است و این اختلال ارثی است. اگر یکی از والدین خوانش‌پریش باشد، کودک به احتمال ۳۰ الی ۵۰% به این وضعیت مبتلا می شود. مشکلات ژنتیکی مثل سندرم داون هم در بروز خوانش پریشی موثرند.
• رشد و عملکرد متفاوت مغز: افراد خوانش‌پریش از نظر عصبی متفاوت هستند. یعنی مغز آن ها متفاوت از دیگران شکل گرفته یا عمل می کند. تحقیقات نشان می دهد ساختار، عملکرد و شیمی مغز افراد خوانش پریش منحصر به فرد و متفاوت است.
• مختل شدن رشد و عملکرد مغز: عفونت، مسمومیت و سایر عوامل، رشد جنین را مختل می کنند و احتمال ابتلا به خوانش پریشی در آینده را بالا می برند.

ریسک فاکتورها

عوامل مختلف در بروز خوانش پریشی موثرند. از جمله (+):

• مسمومیت: آلودگی آب و هوا خطر ابتلا به خوانش پریشی را بالا می برد. به ویژه آلودگی فلزات سنگین (مثل سرب یا منگنز)، نیکوتین و برخی مواد شیمیایی که به عنوان مادۀ ضد اشتعال مورد استفاده قرار می گیرند.
• عدم دسترسی به کتاب و امکانات: اگر کودک در محیط خانه به روخوانی تشویق نشود یا امکانات لازم در اختیار او قرار نگیرد، خطر خوانش پریشی بیشتر می شود.
• محدودیت های محیطی: اگر کودک در مدرسه یا سایر محیط های مشابه حمایت لازم برای یادگیری را دریافت نکند، احتمال ابتلا به دیسلکسیا بالا می رود.

علائم و نشانه های دیسلکسیا کدام است؟

هر چه سن کودک بالا می رود، خوانش پریشی به اشکال زیر نمود پیدا می کند:

• مشکل در هجی کردن کلمات ساده.
• مشکلِ یادگیری اسم حروف.
• عدم تشخیص حروف شبیه به هم مثل «ت» و «ث» یا «ج» و «ح».
• اشکال در قافیه سازی.
• عدم تمایل به روخوانی با صدای بلند در کلاس.
• اشکال در تشخیص و روخوانی کلمات جدید.
• اشکال در برقراری ارتباط بین صداها و حروف یا اجزای کلمه.
• اشکال در ترکیب صداها.
• جا به جایی صدای حروف در کلمه.

اگر کسی یکی از نشانه های فوق را داشته باشد، به این معنی نیست که حتماً خوانش‌پریش است اما اگر در یادگیری مهارت های اولیۀ روخوانی مشکل داشته باشد، بهتر است در آزمون های مربوطه شرکت کند و در صورت نیاز، کمک حرفه ای بگیرد.

دیسلکسیا درجات مختلف دارد:

• خفیف: فرد برای روخوانی با مشکل رو به روست اما با دریافت حمایت لازم می تواند مشکل را جبران کند.
• متوسط: مشکل فرد در روخوانی آنقدر بارز است که به کمک تخصصی احتیاج دارد. همچنین لازم است مداخلات و تدابیر خاص اتخاذ شود.
• شدید: مشکل آنقدر جدی و عمیق است که با انواع روش ها و مداخلات درمانی برطرف نمی شود.

چطور خوانش پریشی را تشخیص دهیم؟

خوانش پریشی ناشی از عملکرد متفاوت مغز است اما با آزمایش خون یا سایر روش های آزمایشگاهی قابل تشخیص نیست. در عوض، برای تشخیص این وضعیت باید به دقت نشانه های متداول آن را در فرد جستجو کنیم و مورد ارزیابی قرار دهیم.

در معاینۀ خوانش‌پریشی، موارد زیر مورد بررسی قرار می گیرد:

• رمزگشایی (خواندن کلمات ناآشنا از طریق تشخیص حروف).
• مهارت های شفاهی.
• سرعت خواندن و درک مطلب.
• هجی کردن کلمات
• دایرۀ لغات.
• تشخیص کلمه.

بهتر است آزمون خوانش پریشی در چه زمانی انجام شود؟

معمولاً، بهترین زمان برای تشخیص اختلالات یادگیری، از کودکی و سنین پایین است. هرچه مشکل زودتر تشخیص داده شود، کودک سریع تر با روش های جدید روخوانی آشنا می شود. در اکثر موارد، علائم خوانش پریشی قبل از کلاس سوم ابتدایی قابل تشخیص است اما هر چه سن بالا می رود، نیاز فرد به روخوانی بیشتر می شود. پس لازم است هرگونه اختلال یادگیری در سریع ترین زمان ممکن تشخیص داده شود.

در مدارس، اختلالات یادگیری تحت نظر روانشناس مورد سنجش قرار می گیرد.

روش های درمان خوانش پریشی کدام است؟

در حال حاضر، برای درمان خوانش پریشی دارو وجود ندارد. در عوض، به کمک روش های آموزشی می توان راهکارهای موثر و جدید یادگیری و روخوانی را به افراد آموزش داد.

کودک خوانش‌پریش به کمک متخصص با مهارت های روخوانی جدید آشنا می شود. گاهی لازم است سرعت آموزش را پایین بیاورید تا کودک خوانش‌پریش سر فرصت مطالب جدید را بیاموزد. در این زمینه با کادر مدرسه همکاری کنید تا فرزند شما از بهترین و شایسته ترین شیوۀ آموزش برخوردار شود.

چطور به فرزند خوانش پریش کمک کنم؟

مهم ترین کار این است که همراه فرزندتان کتاب بخوانید. بدین ترتیب، از هم نشینی با یکدیگر لذت می برید و کودک مهارت روخوانی را در خود تقویت می کند.

یادتان باشد خوانش پریشی دست کودک نیست. صبور باشید و از او حمایت کنید. تشویق ها و حمایت های خانواده، اعتماد به نفس کودک را بالا می برد تا روی خوانش پریشی تسلط پیدا کند. اگر از فرزند خود حمایت کنید، کمتر هنگام روخوانی دچار ترس یا اضطراب می شود.

در مدرسه، متناسب با نیازهای خاص کودک برنامۀ آموزشی فردی (یا IEP) درست کنید که شامل برنامه های درسی ویژه است.

آیا دیسلکسیا در بزرگسالان قابل درمان است؟

بله، خوانش‌پریشی در بزرگسالان هم درمان می شود. در سنین مختلف، برنامه ها و ابزار لازم برای درمان مشکلات روخوانی وجود دارد.

روش های جلوگیری از خوانش پریشی کدام است؟

راهی برای جلوگیری از خوانش پریشی وجود ندارد اما در اغلب موارد، این اختلال به طرق مختلف قابل کنترل است. لازم است:

• در صورت مشاهدۀ علائم اولیۀ خوانش‌پریشی با متخصص صحبت کنید.
• با همکاری مدرسه، یک برنامۀ آموزشی ویژه برای فرزند خود درست کنید.
• حواستان به سلامت روان کودک باشد. اگر کودک مضطرب است یا با سایر مشکلات ناشی از خوانش پریشی دست و پنجه نرم می کند، به روانشناس مراجعه کنید.

پیش آگهی وضعیت بیمار در آینده

در اغلب موارد، وقتی فرایند آموزش خواندن به کودک شروع می شود، تازه با علائم خوانش‌پریشی رو به رو می شویم اما گاهی به موقع تشخیص داده نمی شود. اگر این وضعیت به موقع تشخیص داده نشود، کودک در مدرسه و تا بزرگسالی با مشکلات خواندن دست و پنجه نرم خواهد کرد.

عدم تشخیص این وضعیت، جلوی موفقیت کودک در مدرسه را می گیرد. اگر دیسلکسیا تا کلاس دوم ابتدایی تشخیص داده شود، کودک سریع تر می تواند با روش های مختلف یادگیری و روخوانی آشنا شود.

یکی از باورهای غلط درمورد خوانش پریشی این است که افراد مبتلا به این اختلال، باهوش نیستند. این باور به هیچ وجه درست نیست ولی روی اعتماد به نفس کودک اثر منفی می گذارد و عزت نفس را خدشه دار می کند. در نتیجه کودک باور می کند که باهوش نیست. کودکان خوانش‌پریش بیشتر در معرض خطر اضطراب و افسردگی قرار دارند. کودک با حمایت پدر و مادر و معلم بر این موانع غلبه می کند.

تأثیر خوانش پریشی روی زندگی

خوانش پریشی، بیماری نیست. یکی از باورهای غلط درمورد خوانش‌پریشی این است که افراد مبتلا به این اختلال، باهوش نیستند. هردوی این موارد غلط است. در واقع، تحقیقات نشان می دهد هیچ ارتباطی بین هوش و خوانش‌پریشی وجود ندارد. بسیاری از افراد خوانش‌پریش در حرفۀ مورد علاقۀ خود پیشرفت می کنند.

خوانش‌پریشی توانایی خواندن را مختل می کند ولی نشانۀ معلولیت یا تنبل بودن نیست. اگر می خواهید در امر یادگیری موفق عمل کنید و عزت نفس خود را بالا ببرید، باید با روش های کنترل خوانش‌پریشی آشنا شوید. یادتان باشد خوانش‌پریشی به معنی کم هوش بودن نیست.

آیا دیسلکسیا جلوی موفقیت را می گیرد؟

خیر. بسیاری از افراد خوانش‌پریش چالش های خاص خود را دارند ولی تعداد خوانش‌پریش های موفق کم نیست. از جمله افراد معروف یا موفق که دچار خوانش پریشی هستند می توان به موارد زیر اشاره کرد:

• جنیفر انیستون (بازیگر، تهیه کننده)
• ریچارد برنسون (کارآفرین، تاجر و خیّر)
• اندرسون کوپر (خبرنگار)
• تام کروز (بازیگر)
• آماندا گورمن (شاعر)
• سلما هایک (بازیگر، کارگردان)
• تام هالند (بازیگر)
• اروین «مجیک» جانسون (ورزشکار)
• کیانو ریوز (بازیگر، خیّر، ناشر)
• اوکتاویا اسپنسر (بازیگر، نویسنده)
• استیون اسپیلبرگ (کارگردان)
• تیم تبو (ورزشکار)
• هنری وینکلر (بازیگر)

سوالات متداول

آیا دیسلکسیا نوعی اوتیسم است؟

خیر، خوانش‌پریشی و اوتیسم دو وضعیت متفاوتند. اختلال طیف اوتیسم و اختلال یادگیری خاص (شامل خوانش‌پریشی و دو زیرنوع دیگر) ذیل اختلالات رشدی-عصبی قرار دارند اما متفاوت از یکدیگرند. ممکن است فرد همزمان به این دو وضعیت مبتلا باشد اما این دو روی هم تأثیر ندارند.

بر همین اساس، خوانش‌پریشی و بیش فعالی (ADHD) هم دو وضعیت متفاوتند. اختلال بیش فعالی، مثل اوتیسم، جزو اختلالات یادگیری خاص است و ممکن است همزمان دچار بیش فعالی و خوانش پریشی باشید اما این دو مستقل از یکدیگرند. یعنی ابتلا به یکی از این موارد، علت بروز اختلال دیگر نیست.

آیا ممکن است دیسلکسیا اختلال یادگیری نباشد؟

بله. خوانش‌پریشی تکوینی (از نوع اختلال یادگیری) شایع ترین نوع است اما خوانش‌پریشی اکتسابی نوع دیگری از خوانش پریشی است که چندان شایع نیست، در سنین بالاتر ظاهر می شود و تقریباً همیشه به خاطر سایر مشکلات بالینی رخ می دهد. آسیب مغزی، توانایی پردازش مهارت های مختلف مثل خواندن را مختل می کند. در اکثر موارد، سکته، ضربۀ مغزی یا سایر بیماری های مغزی منجر به این وضعیت می شود.

آیا خوانش پریشی یک مشکل بینایی است که باعث سروته دیده شدن حروف می شود؟

گاهی اوقات همین طور است، اما نه همیشه. خوانش‌پریشی وضعیتی است که روی توانایی درک حروف و نوشتار تأثیر می گذارد اما علائم خوانش‌پریشی بسته به فرد متغیر است.

فرقی نمی کند چند سالتان است. خوانش‌پریشی در هر سنی مایۀ خجالت و سرافکندگی است. این وضعیت به خصوص برای بچه ها دشوارتر است و آن ها را دچار احساس ترس و اضطراب می کند چون فکر می کنند از عهدۀ یک کار ساده برنمی آیند. اگر خود شما مبتلا به دیسلکسیا هستید یا فرزند خوانش‌پریش دارید، فراموش نکنید که این وضعیت شایع است. خوانش پریشی نشانۀ کم هوش بودن، بی انگیزه یا تنبل بودن نیست. فقط مغزتان جور دیگری کار می کند. این وضعیت چالش برانگیز است اما جلوی موفقیت شما را نمی گیرد.

اگر معلم تشخیص داده که فرزند شما خوانش‌پریش است، با متخصص، معلم یا مدیر مدرسه صحبت کنید تا با روش های کنترل و حتی غلبه بر خوانش پریشی آشنا شوید.