هیپنوتیزم چیست و آیا واقعا موثر است؟ (+ فایل صوتی)

هیپنوتیزم چیست؟ کمی به این سؤال فکر کنید. چه پاسخی به ذهن شما می آید؟ در طول سال ها برگزاری کلاس های خود هیپنوتیزم و هیپنوتیزم درمانی متوجه شدم که اکثراً نمی دانند هیپنوتیزم دقیقاً چیست و تعریف درستی از آن ندارند. همین مسأله باعث شده که باورهای نادرستی دربارۀ هیپنوتیزم داشته باشند. در ادامه این مطلب از کلینیک آرامش مجله دکتر بهشتیان سعی می کنم پاسخ روشن و ساده ای به این سؤال بدهم.

آرتور ربر درلغت نامه روانشناسي خود درباره هيپنوتيزم مي گويد: كمتر اصطلاحي در روانشناسي وجود دارد كه مانند هيپنوتيزم تا این حد مبهم و گيج كننده باشد. البته دلیل این ابهام، به مغز و کارکردهای آن بر می گردد که هنوز دانشمندان اطلاع دقیقی از ساختار مغز و نحوه عملکرد آن ندارند (هر چند در دهه های اخیر پیشرفت های بسیار زیادی در این حوزه رخ داده است).

ساده ترین تعریفی که می توان از هیپنوتیزم کرد این است: هیپنوتیزم نوعی ریلکسیشن متمرکز است که با کنار زدن ضمیر خودآگاه، دسترسی به ضمیر ناخودآگاه را راحت تر می کند و این ویژگی، مهمترین نقطه قوت هیپنوتیزم است. همه می دانیم که بسیاری از عادات، مشکلات، باورها و رفتارهای ما ناشی از ضمیر ناخودآگاه ماست (تعبیر کوه یخ فروید را حتما شنیده اید که می گوید سرچشمه۹۰ درصد باورها، افکار، احساسات و رفتارهای ما ضمیر ناخودآگاه ماست) و هیپنوتیزم می تواند ضمیر ناخودآگاه را در دسترس ما قرار دهد. به نظرتان فوق العاده نیست!

لطفا قبل از مطالعه ادامه مطلب این فایل صوتی را گوش کنید. در این فایل توضیحاتی سعی کرده ام به همه سئوالات مربوط به هیپنوتیزم و هیپنوتیزم درمانی پاسخ بدهم.

هیپنوتیزم مثل لیزر است.

وقتی فردی هیپنوتیزم می شود، حالت متفاوتی از هشیاری را تجربه می کند و با دقت و تمرکز بیشتری می تواند به درون خود توجه کند بنابراین چون توجه او کاملاً محدود و متمرکز شده با دقت و سرعت بیشتری می تواند مسایل درونی خود را اصلاح کند. می توان گفت توانایی فوق العاده هیپنوتیزم شبیه لیزر است و می دانیم که لیزر چیزی جز نور متمرکز شده نیست.

توجه محدود و متمرکز، فقط در هیپنوتیزم رخ نمی دهد. هر فعالیتی که با توجه و تمرکز بالا انجام شود، شبیه هیپنوتیزم است؛ مثلا زمانی که فردی با تمام وجود غرق در تماشای فیلم مورد علاقه اش هست در حال تجربه کردن نوعی هیپنوتیزم سبک است. دفعۀ بعد که به سینما یا کنسرت رفتید کمی به واکنش های افراد توجه کنید تا به این مسأله پی ببرید!

در طول روز هم هیپنوتیزم را تجربه می کنیم.

محققین معتقدند زمان هایی که ما در طول روز غرق در انجام یک کار یا فعالیت می شویم در حال تجربه هیپنوتیزم سبک هستیم. برخی از محقّقین (از جمله میلتون اریکسون برجسته ترین هیپنوتیزور دهه های اخیر) چنین شرایطی را نوعی خود هیپنوتیزم می دانند.

هیپنوتیزم خواب نیست.

نکته بسیار مهم این است که هیپنوتیزم خواب نیست. این باور غلطی است که اکثر افراد درباره هیپنوتیزم دارند. فردی که هیپنوتیزم می شود هشیاری کاملی نسبت به محیط اطراف خود دارد، صداهای محیط را می شنود و با درمانگر خود ارتباط برقرار می کند اما هر چیزی به سادگی حواس او را پرت نمی کند زیرا توجه او کاملاً متمرکز به کاری است که انجام می دهد (شبیه لیزر).

افزایش آرامش و توجه در هیپنوتیزم

در هیپنوتیزم بدن شما در حالت آرامش است و به سادگی دچار حواس پرتی نمی شوید و ذهن انتقادگر و تحلیل گر شما کمتر مزاحمت ایجاد می کند. معمولاً اکثر افرادی که هیپنوتیزم را تجربه می کنند آن را به شکل یک آرامش عمیق و لذت بخش توصیف می کنند.

افزایش قدرت تلقین پذیری در هیپنوتیزم

وقتی فردی در حالت هیپنوتیزم قرار می گیرد قدرت تلقین پذیری او افزایش قابل ملاحظه ای پیدا می کند و دلیل آن همانطور که گفتم دسترسی به ضمیر ناخودآگاه است. در چنین شرایطی تلقین هایی که درمانگر یا خود فرد می کنند اثر بیشتری در ذهن ناخودآگاه او خواهد داشت.

قدرت تجسم در هیپنوتیزم افزایش پیدا می کند

در حالت هیپنوتیزم، قدرت تجسم فرد افزایش قابل توجهی پیدا می کند و هر چیزی را که تجسم می کند با دقت و جزئیات بیشتری می بیند، می شنود و حس می کند و در برخی از افراد (۱۰ تا ۱۵ درصد) این افزایش قدرت تجسم به حدی است که تجسم برای او مثل واقعیت می شود. یعنی وقتی چیزی را تجسم می کنند برایشان کاملاً واقعی است (درست مثل زمانی که رؤیا می بینیم).

نکته جالب توجه این است که استفاده از تجسم در درمان بسیاری از مشکلات و اختلالات کاربرد دارد و هیپنوتیزم می تواند به درمان این مشکلات کمک زیادی کند.

وقتی فردی هیپنوتیزم می شود چه حسی دارد؟

هیپنوتیزم شبیه ریلکسیشن عمیق است. کسی که هیپنوتیزم شده است احساس آرامش عمیق همراه با سستی و کرختی در اعضای بدن خود می کند. از طرف دیگر صدای درمانگر و سایر صداهای محیطی را می شنود اما حواس او به سادگی پرت نمی شود.

آیا هیپنوتیزم از نظر علمی واقعیت دارد؟

تنها روش اثبات مؤثر بودن یک روش درمانی، انجام تحقیقات علمی است. در این مطلب می خواهم شما را با برخی از تحقیقات انجام شده در حوزه هیپنوتیزم آشنا کنم تا ببینیم آیا واقعاً هیپنوتیزم اثربخش است؟ تحقیقات در حوزه هیپنوتیزم بسیار زیاد است مثلاً در یکی از سایت های علمی به نام Google Scholar که در آن مقالات و مطالب علمی منتشر می شود حدود ۲۸۷۰۰۰ لینک در حوزه هیپنوتیزم وجود دارد. در این مطلب به چند نمونه از آن ها اشاره می کنم.

در کشور ما تحقیقات در زمینه هیپنوتیزم درمانی محدود است. در سال ۱۳۸۲ موضوع پایان نامه کارشناسی ارشد من «هیپنوتیزم درمانی اضطراب اجتماعی» بود. وقتی به بررسی تحقیقات انجام شده در این حوزه در داخل کشور پرداختم متوجه شدم که متأسفانه هیچ تحقیقی در این حوزه انجام نشده است و پژوهش من اولین پژوهش در زمینه هیپنوتیزم درمانی اختلالات روانشناختی است. در بررسی های خود تنها به چند تحقیق در زمینه کاهش درد و سایر کاربردهای پزشکی هیپنوتیزم برخوردم.

قبل از توضیح تحقیقات به ۳ نکته اشاره می کنم:

1. معمولاً برای درمان مشکلات و اختلالات روانشناسی از هیپنوتیزم به تنهایی استفاده نمی شود بلکه همراه با یک روش درمانی دیگر مورد استفاده قرار می گیرد؛ از جمله ترکیب هیپنوتیزم درمانی و درمان شناختی رفتاری یا ترکیب هیپنوتیزم و روانکاوی (هیپنوآنالیز).
2. یکی از پرکاربردترین روش های درمانی در روانشناسی، درمان شناختی رفتاری (CBT) است. این روش درمانی در حال حاضر پرکاربردترین و یکی از معتبرترین روش های درمانی در روانشناسی بالینی است که تحقیقات گسترده ای در زمینه اثربخشی آن انجام شده است.
3. بسیار مهم است که هیپنوتیزم توسط روانشناس یا روانپزشک که دوره های هیپنوتیزم درمانی را گذرانده اجرا شود. همانطور که ذکر شد هیپنوتیزم همراه با یک روش استاندارد روان درمانی به کار می رود که فقط از عهده روانشناس، مشاور و روانپزشکی که در هر دو زمینه آموزش های لازم را دیده باشد بر می آید. اگر چه متأسفانه در حال حاضر فضای اینترنت پر از سایت ها و تبلیغات هیپنوتیزم درمانی است که توسط غیر متخصصین اداره میشود.

هیپنوتیزم و درمان اضطراب سخنرانی

تحقیقات نشان می دهد استفاده از هیپنوتیزم همراه با روش های درمانی استاندارد، اضطراب سخنرانی را سریع تر درمان می کند. مثلاً تحقیق اسکوئنربرگر(Schoenberger) و همکارانش که در سال ۱۹۹۷ انجام شد، نشان می دهد که میزان اضطراب سخنرانی افرادی که تحت درمان ترکیب هیپنوتیزم وCBT  بوده اند بیش از افرادی که فقط تحت درمان CBT بوده اند کاهش پیدا کرده است.

من هم در پژوهش خود با عنون هیپنوتراپی اختلال هراس اجتماعی (همان کمرویی) به این نتیجه رسیدم که هیپنوتیزم می تواند باعث بهبود موثر اضطراب سخنرانی و کمرویی شود.

هیپنوتیزم و کاهش وزن

در درمان کاهش وزن هم نتیجه مشابه اضطراب سخنرانی به دست آمده است. یعنی افرادی که تحت درمان هیپنوتیزم و CBT  بوده اند نسبت به کسانی که فقط تحت درمانCBT  بوده اند حدود ۲ برابر وزن بیشتری کم کرده اند.

آلیسون (Allison) و همکارش در تحقیقی به بررسی ۶ تحقیق انجام شده در زمینه اثر هیپنوتیزم بر کاهش وزن پرداختند. نتیجه بررسی آن ها این بود که افزودن هیپنوتیزم به درمان شناختی رفتاری، در کاهش وزن مؤثرتر است. از جمله آنکه پس از ۴ تا ۶ ماه افرادی که درمان شناختی رفتاری همراه با هیپنوتیزم دریافت کرده بودند حدود ۱۰ کیلو وزن کم کرده بودند اما افرادی که فقط درمان CBT دریافت کرده بودند حدود ۵ کیلو وزن کم کرده بودند. افراد گروه اول تا ۱۸ ماه وزن جدید خود را حفظ کردند اما گروه دوم کمی افزایش وزن پیدا کرده بودند.

هیپنوتیزم و کاهش درد

تحقیقات زیادی در زمینه کاربرد هیپنوتیزم برای کاهش درد انجام شده است و می توان گفت یکی از قدیمی ترین کاربردهای هیپنوتیزم، کاهش درد است. در یک بررسی ساده، من بیش از ۱۰ تحقیق در حوزه استفاده از هیپنوتیزم در کاهش درد پیدا کردم.

دکتر آکاردی (Accardi) و همکارش در تحقیق خود به این نتیجه رسیدند که هیپنوتیزم در کاهش دردهای پس از عمل جراحی کودکان و بزرگسالان مؤثر است.

دکتر آلیسون (Alison) و همکارانش در تحقیق خود به بررسی ۱۳ پژوهش درباره هیپنوتیزم و کاهش درد پرداختند. نتیجه همه این تحقیقات این بود که هیپنوتیزم در مقایسه با سایر روش های معمول کاهش درد مؤثرتر است.

گزارش ها و تحقیقات متعددی نیز در زمینه استفاده از هیپنوتیزم برای عمل جراحی یا زایمان ارائه شده است.

شواهد نشان می دهد هیپنوتیزم تحمل درد را تا ۵۰% بالا می برد. هیپنوتیزم میزان فعالیت در قشر کمربندی قدامی را کاهش می دهد، بین محرک حسی با واکنش عاطفی و رفتاری ارتباط برقرار می کند و سیگنال های درد را خاموش می کند.

افسردگی

امروزه، هیپنوتیزم یکی از روش های متداول برای درمان افسردگی است که به اندازۀ مداخلات روانشناسی در درمان علائم افسردگی و الگوهای انحراف شناختی موثر واقع می شود.

به نظر می رسد هیپنوتیزم از چند جهت موثر است و با کاهش علائم افسردگی، منجر به تقویت مهارت های اجتماعی می شود، باعث می شود به جای احساسات روی افکار تمرکز کنیم و نگاهمان را نسبت به موقعیت های دشوار تغییر دهیم (+).

هیپنوتیزم و ترک سیگار

هیپنوتیزم در ترک سیگار هم مؤثر است. تیموتی کارمودی در تحقیقی که بر روی ۲۸۶ فرد سیگاری انجام داد متوجه شد که ۲۰ درصد افرادی که به کمک هیپنوتیزم درمان شده بودند ترک موفقی داشتند در صورتی که تنها ۱۴ درصد افرادی که با درمان های متداول سیگار را ترک کرده بودند توانسته بودند موفق شوند.

هیپنوتیزم و درمان استرس و اضطراب

تحقیقات متعددی درباره کاربرد هیپنوتیزم در کاهش استرس و اضطراب انجام شده است. از جمله کوئلو (Coelho) در بررسی های خود نتیجه گرفت که هیپنوتیزم اثربخشی درمان شناختی رفتاری را در درمان اضطراب امتحان و اضطراب فوبیا (ترس های شدید) بیشتر می کند.

در تحقیق جالب دیگری مشخص شد که حتی هیپنوتیزم در بهبود سیستم ایمنی و کاهش احتمال ابتلا به بیماری مؤثر است.

خاطرات تلخ گذشته (اختلال استرس پس از سانحه PTSD)

شواهد نشان می دهد ترکیب هیپنوتیزم درمانی با رویکردهای روان درمانی به درمان علائم کوتاه مدت و بلندمدت (مثل تداعی خاطرات دلخراش) کمک می کند.

خلاصه و جمع بندی

به طور خلاصه می توان گفت که هیپنوتیزم ۴ نشانه زیر را دارد:

• افزایش قدرت تجسم: در حالت هیپنوتیزم قدرت تجسم ما افزایش پیدا می کند و در برخی از افراد تجسم عین واقعیت می شود.
• افزایش تلقین پذیری: در حالت هیپنوتیزم قدرت تلقین پذیری فرد افزایش پیدا می کند و ساده تر می توان ناخودآگاه را تحت تأثیر قرار داد.
• توجه محدود شده: با آنکه در حالت هیپنوتیزم فرد نسبت به محیط اطراف خود هشیاری دارد اما حواس او به سادگی پرت نمی شود و توجه او محدود به فرایندهایی است که در حالت هیپنوتیزم برایش رخ می دهد.
• افزایش آرامش: در حالت هیپنوتیزم فرد آرامش عمیقی دارد و معمولاً افرادی که هیپنوتیزم می شوند آن را معادل ساعت ها خواب عمیق می دانند.