فلج خواب یا بختک چیست و چطور درمان می شود؟
فلج خواب که در اصطلاح عامیانه با نام بختک شناخته می شود، احساس ناتوانی در حرکت کردن درست پس از به خواب رفتن یا بیدار شدن است. در چنین لحظاتی ممکن است فرد توهمات یا احساس خفگی هم داشته باشد. در ادامه این مطلب از دپارتمان سلامت روان مجله سلامت دکتر بهشتیان با فلج خواب آشنا خواهید شد.
فلج خواب یا بختک چیست؟
فلج خواب با از دست دادن کوتاه کنترل عضلانی به نام آتونی (atonia) شناخته میشود که درست پس از به خواب رفتن یا بیدار شدن اتفاق میافتد. افراد اغلب در طول دورههای فلج خواب علاوه بر آتونی، دچار توهم هم میشوند.
از آنجایی که فلج خواب با مرحله حرکت سریع چشم (REM) در چرخه خواب در ارتباط است، به عنوان پاراسومنیای REM هم در نظر گرفته میشود.
خواب REM مرحله ای از خواب است که ما رویا می بینیم که در این مرحله دچار آتونی (ناتوانی در حرکت دادن عضلات) می شویم. اما معمولا این اتفاق در زمانی که ما خواب هستیم رخ می دهد و اصلا متوجه آن نمی شویم. اما برای افرای که بختک را تجربه می کنند این اتفاق درست قبل از به خواب رفتن یا بیدار شدن رخ می دهد به همین دلیل از تجربه خود آگاه هستند. به عبارت دیگر همه در طول خواب شبانه، فلج خواب را تجربه می کنیم اما نسبت به آن آگاهی نداریم.
انواع فلج خواب کدامند؟
در ادبیات پزشکی، معمولاً از دو اصطلاح برای دستهبندی فلج خواب استفاده میشود:
- فلج خواب منفرد (Isolated sleep paralysis) زمانی است که فرد فقط یکبار تجربه فلج خواب را داشته باشد.
- فلج خواب مکرر(Recurrent sleep paralysis) زمانی که فرد بارها تجربه فلج خواب را داشته باشد.
فلج خواب چه حسی دارد؟
علامت اساسی فلج خواب، آتونی یا ناتوانی در حرکت بدن است. این حالت مدت کوتاهی پس از به خواب رفتن یا بیدار شدن از خواب رخ میدهد و در طول یک اپیزود، فرد احساس بیداری میکند و نسبت به ناتوانی در حرکت دادن عضلات خود آگاهی دارد.
طبق تخمینهای صورت گرفته، ۷۵ درصد از فلج خواب ها شامل توهماتی است که از رویاهای معمولی متمایز هستند. این توهمات هم مانند آتونی، میتوانند هنگام به خواب رفتن یا بیدار شدن از خواب رخ دهند.
توهمات در بختک به سه دسته تقسیم میشوند:
- توهمات مزاحم :که شامل ادراک حضور فردی خطرناک یا حضور چیزی در اتاق است.
- توهمات فشار قفسه سینه: که به آن توهم اینکوبوس (incubus) نیز گفته میشود. در این حالت فرد احساس می کند فردی روی سینه او فشار می آورد و به او اجازه حرکت نمی دهد.
- توهمات وستیبولار حرکتی (V-M) : در این حالت فرد احساس می کند روح از بدنش خارج شده یا در حال پرواز کردن است. مثلا فرد می گوید احساس کردم از بالا خودم را که در تخت خواب هستم، می بینم.
چنین تجربیاتی همراه با احساس ناتوانی در حرکت کردن خیلی آزار دهنده هستند و به همین دلیل در ۹۰ درصد افراد تجربه فلج خواب با ترس همراه است.
طول دوره هر حمله فلج خواب می تواند از چند ثانیه تا حدود ۲۰ دقیقه طول بکشد و میانگین طول شان بین شش تا هفت دقیقه است. اپیزودها در بیشتر موارد به خودی خود پایان مییابند، اما گاهی اوقات با لمس شدن از جانب شخص دیگری یا شنیدن صدایش یا با تلاش شدید خود فرد برای حرکت و غلبه بر آتونی، تمام میشوند.
بختک چقدر شایع است؟
برآوردها متفاوت است، اما محققان بر این باورند که حدود ۸ درصد از افراد در مقطعی از زندگی خودشان، بختک را تجربه میکنند. در میان این افراد، دادههای کمی در مورد دفعات تکرار اپیزودها وجود دارد.
بختک میتواند در هر سنی رخ دهد، اما اولین علائم اغلب در دوران کودکی، نوجوانی یا جوانی (سنین ۷ تا ۲۵ سال) ظاهر میشود. پس از شروع در سالهای نوجوانی، احتمال وقوع بیشتر اپیزودها در دهه ۲۰ و ۳۰ سالگی وجود دارد.
چه چیزی باعث فلج خواب میشود؟
علت دقیق فلج خواب یا بختک ناشناخته است. پژوهشگران عوامل مختلفی را در ابتلا به فلج خواب موثر می دانند.
- اختلالات خواب و سایر مشکلات خواب، قوی ترین همبستگی را با فلج خواب منفرد نشان دادهاند.
- نرخ بالاتر فلج خواب (۳۸٪ در یک مطالعه) توسط افراد مبتلا به آپنه خواب گزارش شد که یک اختلال خواب ناشی از وقفههای مکرر در تنفس است.
- همچنین مشخص شده که فلج خواب، در افراد مبتلا به گرفتگی عضلات پا در شب، شایع تر است.
- علائم بی خوابی مانند سخت به خواب رفتن و خواب آلودگی بیش از حد در طول روز با فلج خواب مرتبط است.
- افرادی که ریتم شبانه روزی خوابشان با چرخه روز و شب همخوانی ندارد، مانند افراد دچار جت لگ و کارگران شیفتی، احتمالاً در معرض خطر بیشتری برای فلج خواب قرار دارند.
- برخی از بیماریهای سلامت روان با فلج خواب در ارتباط هستند. ظاهراً افراد مبتلا به اختلالات اضطرابی، از جمله اختلال هراس، به احتمال بیشتری این وضعیت را تجربه میکنند.
- برخی از قویترین ارتباط ها در افراد مبتلا به اختلال استرس پس از سانحه (PTSD) و افراد در معرض سوء استفاده جنسی در دوران کودکی یا سایر انواع ناراحتیهای جسمانی و عاطفی به دست آمده است.
- قطع ناگهانی مصرف الکل یا داروهای ضد افسردگی هم میتواند باعث فلج خواب نیز شود.
- طبق مطالعات، افراد دارای سابقه خانوادگی فلج خواب در معرض خطر بالاتری برای ابتلا به این اختلال قرار دارند، اما هیچ مبنای ژنتیکی خاصی شناسایی نشده است.
- طبق برخی از مطالعات هم نشان داده افرادی که بیش از اندازه خیال پرداز هستند، به احتمال بیشتر در معرض فلج خواب هستند. همچنین ارتباط احتمالی میان فلج خواب و کابوسهای واضح یا رویاهای شفاف وجود دارد.
البته یادمان باشد همه عواملی که در بالا ذکر شد با فلج خواب ارتباط دارند. اما نمی توان گفت که آیا این عوامل علت فلج خواب هستند یا نه؟
آیا فلج خواب یک مشکل جدی است؟
فلج خواب برای اکثر افراد، مشکلی جدی ایجاد نمیکند. این بیماری به عنوان یک بیماری خوش خیم طبقه بندی میشود و معمولاً آنقدر اتفاق نمیافتد که مشکلات سلامتی قابل توجهی ایجاد کند. و اکثر افراد هم وقتی متوجه می شوند که مشکل شان یک اختلال شناخته شده بدون عوارض جانبی است؛ خیالشان آسوده تر می شود. برخی از افراد به دلیل ناشناخته بودن مشکلشان دچار شرمندگی یا ترس از دیوانه شدن می شوند.
با این حال، تخمین زده میشود که ۱۰٪ از افراد، دورههای مکرر یا آزاردهنده زیادی را تجربه می کنند که باعث می شود برای خوابیدن دچار مشکل شوند. مثلا برخی از افراد مبتلا به بختک از خوابیدن می ترسند و برخی از تنهایی خوابیدن می ترسند.
درمان بختک چیست؟
علت دقیق فلج خواب کاملا مشخص نیست هنوز درمان دقیق و مشخصی برای آن ایجاد نشده است.
اولین قدم در درمان بختک یا فلج خواب، صحبت با روانشناس به منظور شناسایی و رسیدگی به مشکلات زمینهای دخیل در فراوانی یا شدت اپیزودها است. به عنوان مثال، این فرایند میتواند درمان نارکولپسی یا اقداماتی برای مدیریت بهتر آپنه خواب را در بر بگیرد.
چون فلج خواب با مشکلات عمومی خواب در ارتباط است، پس بهبود بهداشت خواب یک روش رایج در پیشگیری از فلج خواب است. بهداشت خواب به محیط اتاق خواب و عادات روزانه فرد اشاره دارد که بر کیفیت خواب تأثیر میگذارد.
نمونههایی از نکات خواب سالم که میتواند به بهداشت خواب بهتر و استراحت شبانه پایدارتر کمک کند؛ عبارتند از:
- هر روز برای خوابیدن و بیدار شدن، به ویژه در آخر هفتهها، از برنامه زمانی یکسانی پیروی کنید.
- داشتن یک برنامه روتین قبل از خواب به حفظ آرامش و آسایش شما کمک میکند.
- تخت خودتان را متناسب با نیازتان به بهترین تشک و بالش مجهز کنید.
- نفوذ نور یا سر و صدا به اتاق خواب را محدود کنید.
- کاهش مصرف الکل و کافئین به خصوص در هنگام عصر.
- حداقل نیم ساعت قبل از خواب، وسایل الکترونیکی از جمله تلفن همراه را کنار بگذارید.
بهبود بهداشت خواب اغلب بخشی از فرایند درمان شناختی رفتاری برای بی خوابی (CBT-I) است.
درمان روانپویشی هم می تواند به بهبود کیفیت خواب و در نهایت درمان بختک کمک کند. به خصوص اگر بختک ها شامل یک الگوی مشخص باشند.
برخی از داروها برای سرکوب خواب REM مناسب هستند و شاید به رفع فلج خواب کمک کنند.
سوالات متداول
ولیبهنظرمیکیازدلایلبختککمخونیهستچونهنگامخوابفکمیکنممغزخوابهولیچشمهابازومغزتواناییدستوربهاعضایبدننداره
من نه تو فلج خوابم فرد ترسناکی دیدم و نه خودمو بالای جسمم دیدم! به من فقط توهم شنیداری دست داد مث صدای بلند حرف زدن افراد آشنا که از موضوعی عجیب حرف میزدن و با زنجیر عزاداری کوبیدن به در حیاط که این زنجیرها خود به خود میکوبیدن
منامروزروکاناپهخوابیدهبودمیکلحظهکاناپهرامیدیدموصدایتلوزیونهممیشنیدماماتوانحرکتنداشتمهرچهزورمیزدمنمیشدفکرکنم۱دقیقهشد
من ۱۶ سالمه و چند ساله که هر هفته حداقل ۲ تا ۳ بار برام پیش میاد
ولی اصلا شخص خاصی یا سایه ای رو نمی بینم
فقط نمیتونم حرکت کنم و جالب اینه میخوام حرکت کنم یا از جام بلند شم فقط صدای سر و صدا و فریاد می شنوم آیت الکرسی جواب نمیده و جایی خونده بودم آیت الکرسی رو باید بلند خوند خب وقتیک من اونموقع حرف بزنم ک دیگ آیت الکرسی نمیخونم یدفعی پدرمو صدا میکنم 😭
اولین باری ک واسم اتفاق افتاده بود واقعا ترسیده بودم
تا حالا نشنیدم کسی موقع بختک گرفتگی صدای جیغ و داد بشنوه
ممنون میشم راهنمایی کنید و بگین که آیا طبیعیه؟
سلام. منم بارها این اتفاق برام افتاده. تجربه برام ثابت کرده بیشتر اوقات خوابیدن با معده پر می تونه دلیل این اتفاق باشه
من هم تا حالا دو بار این اتفاق برام افتاده اول یک خواب بد می بینم و وقتی از خواب میپرم نمی تون حرکت کنم میخوام دهنم رو باز منم و جیغ بزنم ولی انگار که صدام گرفته و وقتی چشمام رو می بنم و اروم میشم درست میشه
سلام
وقت تون بخیر
ببخشید برای بختک و یا فلج خواب میخواستم تجربه های خودم را بگم که چه چیزی تاثیر گذار هست که از اون وضعیت خارج بشیم، بنده وقتی در خواب دچار این حالت میشدم ( انگار کسی گلوتو گرفته یا بدنت در اثر فشاری که یه سایه سیاه بهش وارد میکنه سر شده باشه و نتونی تکون بخوری)
هر وقت اسم معصومین رو چند بار میگم مثلا یا زهرا، یا امام زمان و…و صلوات بفرستم کم کم احساس میکنم که اون سایه زورش کم میشه یا اینکه یکهو محو میشه و میره.
چه ربطی به اسم معصومین داره😑 لطفا خرافاتی نباشید
سلام دوستان عزیز الان که این پیام رو میگذارم ساعت ۲:۳۰ شب هست و همین الان برای بار شاید سی ام در طول عمرم فلج خواب رو تجربه کردم اوایل فلج خواب با تصویری وحشتناک رخ میداد و من سعی میکردم که از جام تکون بخورم و چون نمیتونستم خیلی میترسیدم زمانی که فلج خواب الان برام رخ میده خودم متوجه میشم و سعی نمیکنم بالا تنه خودم رو تکون بدم چون تکون نمیخوره و حس بدی بهم دست میده آرامش خودم رو حفظ میکنم چون میدونم خیلی زود از بین میره تنها کاری که میتونید بکنید اینه که رامش خودتون رو حفظ کنید و تمرکز کنید که انگشت های پاتون رو تکون بدید با این کار در چند ثانیه فلج خواب از بین میره
با سلام. جهت جلوگیری از بروز این حالت به پهلو بخوابید. ترجیحا راست. موید باشد
سلام روز بخیر من ۳۰ سالمه و از نوجوانی تا به الان به طور مکرر دچار فلج خواب یا همون بختک میشم و دلیلش بیشتر برای استرس و تنظیم نبودن تایم خوابمه ؛ اما مشکل اصلی من با بختک اینه که وقتی دچار بختک میشم به غده لنفاوی پای چپم که حدود ۳ سال پیش متوجه ش شدم خیلی به طرز بدی فشار میاره و باعث میشه پای چپم قفل کنه و نتونم تکونش بدم و بعد باعث لرزش شدید اون غده میشه و نمیدونم دیگه چه کار کنم ، گاهی از شدت فشاری که بختک به غده پای چپم میاره تو خواب اه و ناله و گریه میکنم ؛ اگه کسی میتونه کمکم کنه
سلام من هروقت شب قبل از خواب بستنی کیلویی میخورم شب دچار بختک میشومکه همراه با فلج دست و پا و فشار سینه است و در اثر یک خواب ترسناک یا لحظه های هیجان انگیز خوابم ایجاد میشود،، این تظاهر درسته چندین بار امتحان کردم تا به این نتیجه رسیدم ،،،چون مغازه داریم هروقت میخوردم دچار این مشکل میشدم تا اینکه این مشکل رو رفع کردم شاید این نظر از نظر برخی اندیشمندان اشتباه یا خنده دار باشه ولی واسه من حقیقته
نه حقیقتا منم فهمیدم هر وقت ساعت سه به بعد میخوابم اینجوری میشم. برای هر کس دلایل متفاوتی داره و دلیل تو اینه، اشتباه یا خنده دار نیست
سلام منم بارها از نوجوانی تا بحال که میانسال هستم این حالت رو تجربه کردم. بسیار ترسناکه. بارها حالت شناور در هوا داشتم و جسمم رو روی تخت می دیدم و فکر میکردم دارم می میرم و با تلاش خودم رو برگردوندم به جسمم و وقتی بیدار شدم زمان فقط چند ثانیه گذشته بود.
طبق تجربه ای که من تو این سالها بهش رسیدم شاید مفید باشه براتون بگم علتش ناراحتی اعصاب و استرس و اضطرابه
برای من همیشه زمانی که ناراحتم پیش اومده
پس سعی کنید همیشه از لحاظ روحی خودتون رو سلامت نگه دارید و از استرس و ناراحتی دور باشید
❤️
دقیقا زمانی که استرس : ناراحتی ‘ و وقتی ضعیف باشید میاد و دیگه ولتون نمیکنه تا سال ها’ منم ار جوونی همینطوری بودم الان خوب شدم ولی الانم گاهی وقت ها نارحت میشم ،استرس میگیرم ولی دیگه سراغم نمیاد
من هر شب چند بار دچار فلج خواب میشم
قبلا فکرمیکنم بختکه.ولی فهمیدم بختکی وجود نداره
سلام این بختک تنها راهی که میشه ازش خلاص شویم اینکه فقط یه تیزی مثل چاقو یا قیچی زیر بالشت بزاریم چون من امتحان کردم خیلی کار ساز بوده
این کارشما بخاطر این جواب داده که شما باباورداشتن این موضوع به خودتون تلقین کردین و از بروز احتمالی فلج خواب جلوگیری کردید
عزیزم بختک هرشب به ندرت پیش میاد که تو چاقو بزاری و تیزی بزاری اینا همش دروغه اینا تظاهرات ساختگی ذهن بعضی هاست ،، به قیچی چاقو نیست هرچیزی علت طبیعی خودشو داره نه گذاشتن چاقو زیر بالش دنبال درمان واقعی تر باش ،،،که با اختلالات بدنی تو متفق باشه ،،
اقا ی سوال گردنبند داشته باشیم سراغمون نمیاد حتما باید زیر بالشت باشه ی چیزه فلزی؟
من دارم معمولا هفته ۲ الی ۳ بارم میاد سراغم و جالبتر اینه میفهمم ک بختکه یعنی تو خواب میدونم چیه با تلاش ازش خلاص میشم وهشتناکه لعنتی الان بیدار شدم با زور تو نت دنبال درمانش بودم ک اینا رو خوندم