فلج خواب یا بختک چیست و چطور درمان می شود؟

فلج خواب که در اصطلاح عامیانه با نام بختک شناخته می شود، احساس ناتوانی در حرکت کردن درست پس از به خواب رفتن یا بیدار شدن است. در چنین لحظاتی ممکن است فرد توهمات یا احساس خفگی هم داشته باشد. در ادامه این مطلب از دپارتمان سلامت روان مجله سلامت دکتر بهشتیان با فلج خواب آشنا خواهید شد.

فلج خواب یا بختک چیست؟

فلج خواب با از دست دادن کوتاه کنترل عضلانی به نام آتونی (atonia) شناخته می‌شود که درست پس از به خواب رفتن یا بیدار شدن اتفاق می‌افتد. افراد اغلب در طول دوره‌های فلج خواب علاوه بر آتونی، دچار توهم هم می‌شوند.

از آنجایی که فلج خواب با مرحله حرکت سریع چشم (REM) در چرخه خواب در ارتباط است، به عنوان پاراسومنیای REM هم در نظر گرفته می‌شود.

خواب REM مرحله ای از خواب است که ما رویا می بینیم که در این مرحله دچار آتونی (ناتوانی در حرکت دادن عضلات) می شویم. اما معمولا این اتفاق در زمانی که ما خواب هستیم رخ می دهد و اصلا متوجه آن نمی شویم. اما برای افرای که بختک را تجربه می کنند این اتفاق درست قبل از به خواب رفتن یا بیدار شدن رخ می دهد به همین دلیل از تجربه خود آگاه هستند. به عبارت دیگر همه در طول خواب شبانه، فلج خواب را تجربه می کنیم اما نسبت به آن آگاهی نداریم.

انواع فلج خواب کدامند؟

در ادبیات پزشکی، معمولاً از دو اصطلاح برای دسته‌بندی فلج خواب استفاده می‌شود:

• فلج خواب منفرد (Isolated sleep paralysis) زمانی است که فرد فقط یکبار تجربه فلج خواب را داشته باشد.
• فلج خواب مکرر(Recurrent sleep paralysis)  زمانی که فرد بارها تجربه فلج خواب را داشته باشد.

فلج خواب چه حسی دارد؟

علامت اساسی فلج خواب، آتونی یا ناتوانی در حرکت بدن است. این حالت مدت کوتاهی پس از به خواب رفتن یا بیدار شدن از خواب رخ می‌دهد و در طول یک اپیزود، فرد احساس بیداری می‌کند و نسبت به ناتوانی در حرکت دادن عضلات خود آگاهی دارد.

طبق تخمین‌های صورت گرفته، ۷۵ درصد از فلج خواب ها شامل توهماتی است که از رویاهای معمولی متمایز هستند. این توهمات هم مانند آتونی، می‌توانند هنگام به خواب رفتن یا بیدار شدن از خواب رخ دهند.

توهمات در بختک به سه دسته تقسیم می‌شوند:

• توهمات مزاحم :که شامل ادراک حضور فردی خطرناک یا حضور چیزی در اتاق است.
• توهمات فشار قفسه سینه:  که به آن توهم اینکوبوس (incubus) نیز گفته می‌شود. در این حالت فرد احساس می کند فردی روی سینه او فشار می آورد و به او اجازه حرکت نمی دهد.
• توهمات وستیبولار حرکتی (V-M) : در این حالت فرد احساس می کند روح از بدنش خارج شده یا در حال پرواز کردن است. مثلا فرد می گوید احساس کردم از بالا خودم را که در تخت خواب هستم، می بینم.

چنین تجربیاتی همراه با احساس ناتوانی در حرکت کردن خیلی آزار دهنده هستند و به همین دلیل در ۹۰ درصد افراد تجربه فلج خواب با ترس همراه است.

طول دوره هر حمله فلج خواب می تواند از چند ثانیه تا حدود ۲۰ دقیقه طول بکشد و میانگین طول شان بین شش تا هفت دقیقه است. اپیزودها در بیشتر موارد به خودی خود پایان می‌یابند، اما گاهی اوقات با لمس شدن از جانب شخص دیگری یا شنیدن صدایش یا با تلاش شدید خود فرد برای حرکت و غلبه بر آتونی، تمام می‌شوند.

بختک چقدر شایع است؟

برآوردها متفاوت است، اما محققان بر این باورند که حدود ۸ درصد از افراد در مقطعی از زندگی خودشان، بختک را تجربه می‌کنند. در میان این افراد، داده‌های کمی ‌در مورد دفعات تکرار اپیزودها وجود دارد.

بختک می‌تواند در هر سنی رخ دهد، اما اولین علائم اغلب در دوران کودکی، نوجوانی یا جوانی (سنین ۷ تا ۲۵ سال) ظاهر می‌شود. پس از شروع در سال‌های نوجوانی، احتمال وقوع بیشتر اپیزودها در دهه ۲۰ و ۳۰ سالگی وجود دارد.

چه چیزی باعث فلج خواب می‌شود؟

علت دقیق فلج خواب یا بختک ناشناخته است. پژوهشگران عوامل مختلفی را در ابتلا به فلج خواب موثر می دانند.

• اختلالات خواب و سایر مشکلات خواب، قوی ترین همبستگی‌ را با فلج خواب منفرد نشان داده‌اند.
• نرخ بالاتر فلج خواب (۳۸٪ در یک مطالعه) توسط افراد مبتلا به آپنه خواب گزارش شد که یک اختلال خواب ناشی از وقفه‌های مکرر در تنفس است.
• همچنین مشخص شده که فلج خواب، در افراد مبتلا به گرفتگی عضلات پا در شب، شایع تر است.
• علائم بی خوابی مانند سخت به خواب رفتن و خواب آلودگی بیش از حد در طول روز با فلج خواب مرتبط است.
• افرادی که ریتم شبانه روزی خوابشان با چرخه روز و شب همخوانی ندارد، مانند افراد دچار جت لگ و کارگران شیفتی، احتمالاً در معرض خطر بیشتری برای فلج خواب قرار دارند.
• برخی از بیماری‌های سلامت روان با فلج خواب در ارتباط هستند. ظاهراً افراد مبتلا به اختلالات اضطرابی، از جمله اختلال هراس، به احتمال بیشتری این وضعیت را تجربه می‌کنند.
• برخی از قوی‌ترین ارتباط‌ ها در افراد مبتلا به اختلال استرس پس از سانحه (PTSD) و افراد در معرض سوء استفاده جنسی در دوران کودکی یا سایر انواع ناراحتی‌های جسمانی و عاطفی به دست آمده است.
• قطع ناگهانی مصرف الکل یا داروهای ضد افسردگی هم می‌تواند باعث فلج خواب نیز شود.
• طبق مطالعات، افراد دارای سابقه خانوادگی فلج خواب در معرض خطر بالاتری برای ابتلا به این اختلال قرار دارند، اما هیچ مبنای ژنتیکی خاصی شناسایی نشده است.
• طبق برخی از مطالعات هم نشان داده افرادی که بیش از اندازه خیال پرداز هستند، به احتمال بیشتر در معرض فلج خواب هستند. همچنین ارتباط احتمالی میان فلج خواب و کابوس‌های واضح یا رویاهای شفاف وجود دارد.

البته یادمان باشد همه عواملی که در بالا ذکر شد با فلج خواب ارتباط دارند. اما نمی توان گفت که آیا این عوامل علت فلج خواب هستند یا نه؟

آیا فلج خواب یک مشکل جدی است؟

فلج خواب برای اکثر افراد، مشکلی جدی ایجاد نمی‌کند. این بیماری به عنوان یک بیماری خوش خیم طبقه بندی می‌شود و معمولاً آنقدر اتفاق نمی‌افتد که مشکلات سلامتی قابل توجهی ایجاد کند. و اکثر افراد هم وقتی  متوجه می شوند که مشکل شان یک اختلال شناخته شده بدون عوارض جانبی است؛ خیالشان آسوده تر می شود. برخی از افراد به دلیل ناشناخته بودن مشکلشان دچار شرمندگی یا ترس از دیوانه شدن می شوند.

با این حال، تخمین زده می‌شود که ۱۰٪ از افراد، دوره‌های مکرر یا آزاردهنده زیادی را تجربه می کنند که باعث می شود برای خوابیدن دچار مشکل شوند. مثلا برخی از افراد مبتلا به بختک از خوابیدن می ترسند و برخی از تنهایی خوابیدن می ترسند.

درمان بختک چیست؟

علت دقیق فلج خواب کاملا مشخص نیست هنوز درمان دقیق و مشخصی برای آن ایجاد نشده است.

اولین قدم در درمان بختک یا فلج خواب، صحبت با روانشناس به منظور شناسایی و رسیدگی به مشکلات زمینه‌ای دخیل در فراوانی یا شدت اپیزودها است. به عنوان مثال، این فرایند می‌تواند درمان نارکولپسی یا اقداماتی برای مدیریت بهتر آپنه خواب را در بر بگیرد.

چون فلج خواب با مشکلات عمومی‌ خواب در ارتباط است، پس بهبود بهداشت خواب یک روش رایج در پیشگیری از فلج خواب است. بهداشت خواب به محیط اتاق خواب و عادات روزانه فرد اشاره دارد که بر کیفیت خواب تأثیر می‌گذارد.

نمونه‌هایی از نکات خواب سالم که می‌تواند به بهداشت خواب بهتر و استراحت شبانه پایدارتر کمک کند؛ عبارتند از:

• هر روز برای خوابیدن و بیدار شدن، به ویژه در آخر هفته‌ها، از برنامه زمانی یکسانی پیروی کنید.
• داشتن یک برنامه روتین قبل از خواب به حفظ آرامش و آسایش شما کمک می‌کند.
• تخت خودتان را متناسب با نیازتان به بهترین تشک و بالش مجهز کنید.
• نفوذ نور یا سر و صدا به اتاق خواب را محدود کنید.
• کاهش مصرف الکل و کافئین به خصوص در هنگام عصر.
• حداقل نیم ساعت قبل از خواب، وسایل الکترونیکی از جمله تلفن همراه را کنار بگذارید.

بهبود بهداشت خواب اغلب بخشی از فرایند درمان شناختی رفتاری برای بی خوابی (CBT-I) است.

درمان روانپویشی هم می تواند به بهبود کیفیت خواب و در نهایت درمان بختک کمک کند. به خصوص اگر بختک ها شامل یک الگوی مشخص باشند.

برخی از داروها برای سرکوب خواب REM مناسب هستند و شاید به رفع فلج خواب کمک کنند.