قرص متفورمین چیست؟ کاربردها و عوارض

در این مطلب از دپارتمان سلامت جسم مجله سلامت دکتر بهشتیان به نقش متفورمین در درمان دیابت نوع ۲، دیابت بارداری و سندرم تخمدان پلی کیستیک اشاره می کنیم. همچنین درمورد طریقۀ مصرف توضیح می دهیم.

قرص متفورمین برای چیست؟

از این دارو برای درمان دیابت نوع ۲ و دیابت بارداری استفاده می شود. بعضی از افراد بیشتر در معرض خطر ابتلا به دیابت نوع ۲ قرار دارند. در این شرایط، متفورمین به جلوگیری از دیابت نوع ۲ کمک می کند.

در دیابت نوع ۲، بدن به اندازۀ کافی انسولین ترشح نمی کند یا نمی تواند به درستی از انسولین استفاده کند. بنابراین قند خون بالا می رود (هایپرگلیسمی).

متفورمین در کنترل انسولین به بدن کمک می کند و باعث تنظیم قند خون می شود.

معمولاً در شرایطی که رژیم و ورزش به تنهایی روی کنترل قند خون جواب ندهد، این دارو تجویز می شود.

گاهی برای کنترل علائم سندرم تخمدان پلی کیستیک، متفورمین تجویز می شود. این سندرم روی عملکرد تخمدان ها تأثیر می گذارد.

متفورمین میزان انسولین و قند خون را کاهش می دهد و بدین ترتیب، به درمان سندرم تخمدان پلی کیستیک کمک می کند. حتی اگر مبتلا به دیابت نباشید، کاهش قند خون به تخمک گذاری و قاعدگی منظم کمک می کند.

متفورمین به صورت قرص، مایع و پودر ساشه ای در دسترس است.

نکات کلیدی

• بعضی از افراد مبتلا به دیابت هیچ علامتی ندارند و با خوردن متفورمین هیچ تفاوتی احساس نمی کنند. این به این معنی نیست که دارو بی تأثیر است. پس مصرف دارو را قطع نکنید.
• بهتر است متفورمین را همراه با غذا بخورید تا عوارض آن کمتر شود.
• از جمله عوارض شایع می توان به حالت تهوع، اسهال، دل درد و بی اشتهایی اشاره کرد. مصرف متفورمین در بلندمدت یا در دوز بالا منجر به کمبود ویتامین ب۱۲ می شود.
• متفورمین، برخلاف سایر داروهای دیابت، اضافه وزن نمی آورد.

منع مصرف

اکثر بزرگسالان و کودکان ده سال به بالا می توانند از متفورمین استفاده کنند.

متفورمین برای همه مناسب نیست. در شرایط زیر، قبل از مصرف این دارو با پزشک صحبت کنید:

• سابقۀ آلرژی به متفورمین یا سایر داروها
• دیابت کنترل نشده
• مشکل کبد یا کلیه
• عفونت شدید
• نارسایی قلبی یا سابقۀ حملۀ قلبی
• مشکل گردش خون یا اختلال تنفسی
• مصرف زیاد الکل

گاهی مواقع لازم است قبل از آزمایش یا جراحی مصرف متفورمین را قطع کنید. در موارد زیر، با پزشک مشورت کنید:

• تصویربرداری با اشعۀ ایکس یا سی تی اسکن و تزریق رنگ حاوی ید به خون
• جراحی با بیهوشی عمومی

طریقۀ مصرف

قرص متفورمین دو نوع دارد: استاندارد و آهسته رهش.

در حالت استاندارد، متفورمین خیلی سریع در بدن آزاد می شود و بسته به دوز مصرفی، لازم است چند بار در روز این قرص را بخورید.

قرص آهسته رهش، به تدریج اثر می کند، پس لازم نیست چند بار در روز آن را مصرف کنید.

پزشک یا داروساز به شما توضیح می دهد که کدام نوع برای شما مناسب است.

این دارو به صورت مایع و ساشه هم در دسترس است تا کودکان و کسانی که در قورت دادن قرص مشکل دارند، از آن استفاده کنند.

دوز و تأثیر متفورمین

قرص متفورمین دوز قوی و ضعیف دارد. پزشک دوز و تعداد مشخص دارو را متناسب با هر بیمار تنظیم می کند.

حداکثر دوز روزانه، ۲۰۰۰ میلی گرم است که معمولاً در چهار دوز ۵۰۰ میلی گرم مصرف می شود.

متفورمین مایع در دوزهای ۵۰۰، ۸۵۰ و ۱۰۰۰ میلی گرم استفاده می شود.

پودر ساشه ای دو دوز دارد: ۵۰۰ و ۱۰۰۰ میلی گرم.

تغییر دوز

پزشک مرتباً قند خون را کنترل می کند و در صورت نیاز، دوز متفورمین را تغییر می دهد.

معمولاً مصرف قرص عادی این دارو از دوز پایین شروع می شود و پزشک به تدریج دوز را بالا می برد تا خطر بروز عوارض کمتر شود.

برای مثال:

• ابتدا به مدت یک هفته، روزی یک عدد قرص متفورمین ۵۰۰ همراه با صبحانه یا بعد صبحانه تجویز می شود
• بعد تا یک هفته، روزی دو عدد قرص متفورمین ۵۰۰ صبح و عصر
• سپس روزی سه عدد قرص متفورمین ۵۰۰ با صبحانه، ناهار و شام

اگر قرص استاندارد متفورمین با عوارض همراه باشد، پزشک مصرف قرص آهسته رهش را پیشنهاد می کند.

طریقۀ مصرف متفورمین

بهتر است قرص متفورمین را همراه با غذا یا بعد از آن میل کنید تا عوارض کمتری را تجربه کنید.

همراه با متفورمین زیاد آب بنوشید. قرص را نجوید.

اگر از ساشه استفاده می کنید، پودر متفورمین را داخل لیوان بریزید و به آن آب اضافه کنید. آب را هم بزنید تا شفاف یا نیمه شفاف شود. سپس محتویات لیوان را سر بکشید.

مدت زمان مصرف

دیابت یک بیماری مزمن است که پروسۀ درمان آن تا پایان عمر ادامه دارد اما اگر کلیه ها دچار مشکل شوند یا از کار بیفتد، پزشک مصرف متفورمین را قطع و یک داروی دیگر تجویز می کند.

بدون مشورت با پزشک، مصرف متفورمین را قطع نکنید.

قطع ناگهانی مصرف منجر به افزایش قند خون و بدتر شدن دیابت می شود.

فراموش کردن مصرف دارو

اگر یادتان رفت یک دوز متفورمین را بخورید، دوز بعدی را سر وقت بخورید. برای جبران دوز از دست رفته، دو قرص را پشت هم نخورید.

اگر آدم فراموش کاری هستید، آلارم بگذارید یا از داروساز بخواهید در این زمینه به شما کمک کند تا مصرف دارو را از یاد نبرید.

زیاده روی در مصرف دارو

مصرف بیش از حد متفورمین عوارض جدی به دنبال دارد.

از جمله:

• دل درد
• اسهال
• نفس نفس زدن
• احساس سرما
• خواب آلودگی
• خستگی یا ضعف

عوارض متفورمین

متفورمین مثل تمام داروها عوارض دارد اما همه این عوارض را تجربه نمی کنند.

عوارض شایع

از هر صد نفر، بیشتر از یک نفر دچار این عوارض متفورمین می شوند:

• حالت تهوع
• استفراغ
• اسهال
• دل درد
• بی اشتهایی
• تلخ شدن دهان

کمبود ویتامین ب۱۲

مصرف متفورمین در بعضی از افراد منجر به کمبود ویتامین ب۱۲ می شود. اگر علائم زیر را دارید، فوراً به پزشک یا اورژانس مراجعه کنید:

• احساس خستگی شدید
• ضعف عضلانی
• زخم و قرمز شدن زبان
• زخم شدن دهان
• مشکل بینایی
• رنگ پریدگی (در چهرۀ افراد سبزه و سیاه پوست کمتر بارز است)

پزشک سطح ویتامین ب۱۲ در خون را چک می کند. اگر پایین باشد، مکمل می نویسد.

افت قند خون

معمولاً مصرف متفورمین به تنهایی باعث افت قند خون (یا هیپوگلیسمی) نمی شود اما اگر همراه با سایر داروها (مثل انسولین یا گلی کلازید) خورده شود، ممکن است قند خون را به شدت کاهش دهد.

موارد زیر، از جمله علائم هشداردهندۀ هیپوگلیسمی است:

• احساس گرسنگی
• لرز
• تعریق
• گیجی و سردرگمی
• اختلال تمرکز

همچنین ممکن است هنگام خواب قند خون به شدت افت کند. در این حالت، خسته، گیج و خیس عرق از خواب بیدار می شوید.

در شرایط زیر، ممکن است با افت قند خون رو به رو شوید:

• مصرف بیش از حد داروهای دیابت
• به هم خوردن نظم و الگوی تغذیه یا نخوردن یک وعدۀ غذایی
• روزه داری
• رژیم غذایی ناسالم و عدم دریافت مواد مغذی
• تغییر غذاهای مصرفی
• ورزش بیش از حد بدون مصرف کربوهیدرات به اندازۀ کافی
• نوشیدن الکل، مخصوصاً با شکم خالی
• مصرف همزمان داروی دیابت با چند داروی دیگر یا محصولات گیاهی
• اختلال هورمونی، مثل کم کاری تیروئید
• مشکل کبد یا کلیه

تغذیۀ منظم، مخصوصاً خوردن صبحانه، به جلوگیری از هیپوگلیسمی کمک می کند. هیچ وعدۀ غذایی را حذف نکنید یا به تأخیر نیندازید.

اگر قصد دارید فعالیت بدنی را بیشتر کنید، قبل یا حین ورزش کربوهیدرات بخورید (مثل نان، پاستا یا غلات).

همیشه قند، آبمیوه یا آب نبات همراه خودتان داشته باشید.

برای جلوگیری از افت قند خون، کربوهیدرات نشاسته دار، مثل ساندویچ یا بیسکوییت، بخورید چون باعث می شود دیرتر احساس گرسنگی و ضعف کنید.

اگر روش های فوق جواب نداد یا علائم هیپوگلیسمی برگشت، با پزشک یا اورژانس تماس بگیرید.

دوستان نزدیک و اعضای خانواده را در جریان علائم افت قند خون قرار دهید تا در صورت نیاز، به شما کمک کنند.

عوارض جدی

عوارض جدی متفورمین نادر است و از هر ۱۰ هزار نفر، کمتر از یک نفر را تحت تأثیر قرار می دهد.

در شرایط زیر، فوراً با پزشک یا اورژانس تماس بگیرید:

• احساس خستگی شدید، نفس نفس زدن، لرز، احساس سرما و کند شدن ضربان قلب.
• زرد شدن چشم، رنگ پریدگی (این وضعیت در چهرۀ افراد سبزه یا سیاه پوست چندان مشخص نیست اما به خاطر مشکلات کبدی رخ می دهد).

حساسیت به متفورمین

در موارد نادر، بعضی از افراد با مصرف متفورمین دچار حساسیت و واکنش آلرژیک (آنافیلاکسی) می شوند.

در شرایط زیر، فوراً با اورژانس تماس بگیرید:

• ورم ناگهانی لب، دهان، حلق یا زبان
• نفس نفس زدن یا تنگی نفس (خس خس، احساس خفگی، بند آمدن نفس)
• بسته شدن راه گلو یا مشکل بلع
• کبودی، سیاه شدن یا رنگ پریدگی پوست، زبان یا لب (اگر پوست تیره یا سبزه دارید، به رنگ کف دست یا پا دقت کنید)
• احساس گیجی، سردرگمی یا خواب آلودگی
• بیهوش شدن
• از حال رفتن و کرخت شدن بچه ها (کج شدن سر، عدم تمرکز)

جوش و تاول ملتهب و خارش پوستی هم از علائم حساسیت است.

موارد فوق جزو علائم جدی و خطرناک است و باید فوراً به بیمارستان مراجعه کنید.

عوارض بلندمدت

مصرف متفورمین در بلندمدت منجر به کمبود ویتامین ب۱۲ می شود که با علائمی نظیر احساس خستگی، تنگی نفس و بیهوش شدن همراه است. بنابراین، پزشک سطح ویتامین ب۱۲ در خون را چک می کند.

مصرف مکمل به این وضعیت کمک می کند.

سایر عوارض

مواردی که ذکر شد، کامل نیست. برای دیدن فهرست کامل عوارض، به بروشور دارو مراجعه کنید.

بارداری، شیردهی و باروری

متفورمین و بارداری

مصرف متفورمین، به تنهایی یا همراه با انسولین، در دوران بارداری بلامانع است.

متفورمین و شیردهی

اگر پزشک یا ماما تشخیص دهد که بچه سالم است، لازم نیست مصرف متفورمین را قطع کنید.

درصد کمی از متفورمین به شیر مادر منتقل می شود و شواهد نشان می دهد این مقدار به نوزاد آسیب نمی زند.

بنابراین، بعید است که متفورمین سلامت بچه را به خطر بیندازد اما در شرایط زیر، فوراً با پزشک، ماما یا داروساز تماس بگیرید:

• بچه مثل قبل شیر نمی خورد
• به طرز عجیب و غیرعادی خواب آلود است
• به طرز عجیب و غیرعادی بی قرار و پریشان است
• رنگ صورتش پریده یا بیشتر عرق می کند
• بیشتر از قبل احساس گرسنگی می کند
• بیشتر ادرار می کند
• علائم نگران کننده دارد

متفورمین و باروری

شواهد نشان می دهد متفورمین روی قدرت باروری زنان و مردان تأثیر ندارد.

گاهی از متفورمین برای درمان سندرم تخمدان پلی کیستیک و تقویت تخمک گذاری و باروری استفاده می شود.

متعادل نگه داشتن وزن بدن به باروری کمک می کند و باعث می شود دوران بارداری را به سلامت پشت سر بگذارید. معمولاً پزشک به افراد مبتلا به سندرم تخمدان پلی کیستیک توصیه می کند تا وزن خود را کاهش دهند. کاهش وزن به تخمک گذاری و حفظ سلامت مادر و جنین در دوران بارداری کمک می کند.

با این حال، اگر متفورمین مصرف می کنید، بهتر است در شرایط زیر به پزشک خود اطلاع دهید:

• تلاش برای باردار شدن
• بارداری
• شیردهی

پاسخ به سئوالات متداول

آیا متفورمین برای تنبلی تخمدان تجویز می شود؟

بله گاهی برای کنترل علائم سندرم تخمدان پلی کیستیک، متفورمین تجویز می شود. این سندرم روی عملکرد تخمدان ها تأثیر می گذارد.

آیا متفورمین برای لاغری تجویز می شود؟