آشنایی با ۲۰ مکانیزم دفاعی رایج
مکانیزم های دفاعی، پاسخ های روان‌شناختیِ ناخودآگاهی هستند که از افراد در برابراحساس اضطراب، عوامل تهدید کننده عزت نفس، و مسائلی که افراد نمی‌خواهند در موردشان فکر کنند یا با آنها مقابله نمایند محافظت می‌کنند. در ادامه این مطلب از دپارتمان سلامت روان مجله سلامت دکتر بهشتیان به معرفی ۲۰ مکانیزم دفاعی رایج روانی پرداختیم.
مکانیزم های دفاعی اولین بار توسط زیگموند فروید و در نظریه‌ی روانکاوی او تعریف شدند. به عقیده فروید این مکانیزم ها از ضمیر خودآگاه در برابر تضادهای بین هویت غریزی و سوپرایگوی کمال‌گرا محافظت، و در نهایت به “هموستاز ذهنی” کمک می‌کنند.
در اینجا ما ۲۰ مکانیزم دفاعی رایج را توضیح خواهیم داد، که برخی از آنها شامل انکار، فرافکنی، انفکاک و شوخ‌طبعی می‌شوند. ما همچنین نحوه‌ی عملکرد و راه‌های مقابله با آنها را در صورت داشتن گرایش به استفاده از این مکانیزم ها شرح خواهیم داد.
۱۰ مکانیزم دفاعی کلیدی
آنا فروید، دختر زیگموند فروید، نظریه پدرش را با توصیف ۱۰ مکانیزم دفاعی مختلف که توسط ایگو استفاده می‌شوند گسترش داد. هنگام خواندن آنها فکر کنید و ببینید آیا شما هم در زندگی‌تان از این مکانیزم ها استفاده می‌کنید یا خیر.
| مکانیزم دفاعی | توصیف کوتاه | مثال |
| جابجایی | خالی کردن احساسات بر سر دیگران | از دست رئیس‌تان عصبانی هستید اما خشم تان را سر همسرتان خالی کنید |
| انکار | انکار وقوع یک اتفاق یا وجود یک چیز | قربانی یک اتفاق خشونت‌آمیز باشید و در عین حال وقوع حادثه را انکار کنید |
| واپس‌رانی | پنهان کردن اطلاعات ناخوشایند از ذهن خودآگاه به طور ناخواسته | در کودکی مورد آزار و اذیت قرار گرفته اید اما چیزی از آن واقعه به یاد نیاورید |
| سرکوب | پنهان کردن اطلاعات ناخوشایند از ذهن خودآگاه به صورت آگاهانه | در کودکی مورد آزار و اذیت قرار بگیرید و تصمیم بگیرید آن اتفاق را از ذهن‌تان بیرون کنید |
| والایش یا تصعید | تبدیل تکانه‌های غیرقابل‌قبول به خروجی‌هایی قابل‌قبول‌تر | از همسرتان دلخور باشید اما به جای دعوا به پیاده‌روی بروید |
| فرافکنی | نسبت دادن احساسات یا ویژگی‌های غیرقابل قبولِ خود به دیگران | به فردی غیر از همسرتان علاقه‌مند شوید، و بترسید که همسرتان به شما خیانت کند |
| عقلانی‌سازی | فکر کردن به چیزهای استرس‌زا به روشی غیرعاطفی | یکی از اعضای نزدیک خانواده را از دست بدهید و به جای سوگواری، خودتان را با کارهای ضروری مشغول کنید |
| منطقی‌سازی | توجیه یک احساس یا رفتار غیرقابل قبول با منطق | درخواست وام برای ساخت خانه‌ی رویایی‌تان رد شود، و بگویید خوب شد چون آن خانه بیش از حد بزرگ بود |
| واپس‌روی | بازگشت به رفتارهای سابق | در مواقعی که استرس دارید، مانند دوران کودکی‌تان یک خرس عروسکی را بغل کنید |
| واکنش وارونه | جایگزینی یک تکانه با تکانه‌ای متضاد آن | از به هم خوردن رابطه‌ی عاطفی‌تان ناراحت باشید، اما وانمود کنید که از این اتفاق خوشحال هستید. |
۱. جابجایی
آیا تا به حال شده که روز بسیار بدی را در محیط کار سپری کرده باشید و با رسیدن به خانه ناراحتی‌تان را بر سر اعضای خانواده یا دوستان‌تان خالی کرده باشید؟ اگر جواب‌تان مثبت است، در حقیقت شما یکی از مکانیزم دفاعیِ ایگو موسوم به جابجایی را تجربه کرده‌اید.
جابجایی را می‌توان خالی کردن ناراحتی‌ها، احساسات و تکانه‌ها بر سر افراد یا اشیائی که تهدیدکنندگی کمتری برایمان دارند تعریف کرد.
پرخاشگریِ جابه‌جاشده یک مثال رایج از این مکانیزم دفاعی است. شما به جای خالی کردن عصبانیت‌تان به شیوه‌ای که ممکن است منجر به پیامدهای منفی شود (مانند مشاجره با رئیس‌تان)، آن را نسبت به شخص یا شیئ که هیچ تهدیدی ندارد (مانند همسر، کودکان یا حیوانات خانگی‌تان) ابراز می‌کنید.
۲. انکار
انکار احتمالاً یکی از شناخته شده ترین مکانیزم های دفاعی است. انکار از ایگو در برابر چیزهایی که فرد نمی‌تواند با آنها کنار بیاید محافظت می‌کند و اغلب در توصیف موقعیت‌هایی که افراد از رویایی با واقعیت یا اعتراف به یک حقیقت آشکار عاجز به نظر می‌رسند استفاده می‌شود.
انکار یعنی امتناعِ آشکار از اقرار به اینکه اتفاقی رخ داده و یا در حال رخ دادن است، یا پذیرش این موضوع. افرادی که با اعتیاد الکل یا مواد مخدر زندگی می‌کنند اغلب انکار می‌کنند که در زندگی‌شان مشکلی دارند.
با اینکه انکار ممکن است موقتاً از شما در برابر اضطراب و درد محافظت کند، اما از سویی نیز میزان قابل ملاحظه‌ای از انرژی شما را تلف می‌کند. این امر سبب می‌شود برای دور نگه داشتن این احساسات ناخوشایند از ضمیر خودآگاه، از مکانیزم های دفاعیِ دیگری استفاده شود.
در موارد بسیاری ممکن است شواهد متعددی دال بر صحت یک چیز وجود داشته باشند، اما به دلیل ناراحت‌کننده بودن مواجهه با واقعیت، فرد همچنان به انکار حقیقت یا وجود آن ادامه می‌دهد.
انکار می‌تواند شامل رد صریحِ یک حقیقت یا واقعیت باشد، و در مواردی شامل اعتراف به حقیقت اما کم اهمیت جلوه دادنِ آن. گاهی اوقات افراد واقعیت و جدی بودن حقیقت را می‌پذیرند، اما مسئولیت خود را انکار و در عوض دیگران یا نیروهای خارجی را مقصر قلمداد می‌کنند.
۳. واپس‌رانی
واپس رانی، اطلاعات را از دسترس ضمیر‌خود‌آگاه دور نگه می‌دارد. با این وجود، آن خاطرات از بین نمی‌روند و کماکان بر رفتار ما تأثیر می‌گذارند. برای مثال، فردی که خاطرات آزار و اذیتِ متحمل شده در دوران کودکی را واپس‌رانی می‌کند، ممکن است بعدها در برقراری ارتباط با دیگران با مشکل روبرو شود.
۴. سرکوب
گاهی‌اوقات ممکن است شما اطلاعات را آگاهانه و با خارج کردن اطلاعات ناخوشایند از ضمیرناخودآگاه تان واپس‌رانی کنید. به این عمل سرکوب گفته می‌شود. با این حال در بیشتر موارد، باور بر این است که حذف این خاطراتِ اضطراب‌آور از ضمیر خودآگاه به صورت ناخودآگاه انجام می‌شود.
۵. والایش (تصعید)
والایش یا تصعید، مکانیزمی دفاعی است که به ما اجازه می‌دهد تکانه‌های غیرقابل‌قبول را در قالب رفتارهایی قابل‌قبول‌تر ابراز کنیم. برای مثال، فردی که عصبانیت شدیدی دارد ممکن است ورزشِ کیک‌بوکسینگ را به عنوان راهکاری برای تخلیه‌ی احساساتِ خود انتخاب نماید.
فروید معتقد بود که تصعید نشانه‌ی بلوغ است و به فرد اجازه می‌دهد عملکردی عادی و از لحاظ اجتماعی قابل قبول ارائه دهد.
۶. فرافکنی
فرافکنی یک مکانیزم دفاعی است که شامل انکار ویژگی‌ها و احساسات غیرقابل‌قبولِ خود و نسبت دادن آنها به سایرین می‌شود. به عنوان مثال اگر از کسی به شدت نفرت داشته باشید، ممکن است باور کنید که این اوست که از شما نفرت دارد.
فرافکنی اجازه می‌دهد که امیال و تکانه‌ها ابراز شوند، اما به شیوه‌ای که برای ایگو قابل تشخیص نیست، و از این طریق اضطراب را کاهش می‌دهد.
۷. عقلانی‌سازی
عقلانی‌سازی اضطراب را با تفکر غیرعاطفی و سرد درباره‌ی رویدادها کاهش می‌دهد. این مکانیزم دفاعی به ما اجازه می‌دهد که از فکر کردن به جنبه‌های عاطفی و استرس‌زا اجتناب کنیم و در عوض فقط بر روی جنبه‌های عقلانی تمرکز نماییم.
برای مثال فردی که به تازگی متوجه شده به یک بیماریِ لاعلاج مبتلا است، امکان دارد برای اجتناب از ناراحتی یا فاصله گرفتن از آن موقعیت و احساسات مربوطه، اقدام به جمع‌آوری اطلاعات و یادرگیری درباره‌ی آن بیماری نماید.
۸. منطقی‌سازی
منطقی‌سازی مکانیزمی دفاعی شامل توجیه یک رفتار یا احساس غیرقابل‌قبول با منطق و اصول، و کنار گذاشتن دلایل واقعیِ آن رفتار است.
برای مثال، شخصی که پیشنهاد رابطه‌ی عاطفی‌اش رد شده ممکن است با گفتن اینکه طرف مقابل آن‌چنان هم جذاب نبود اقدام به منطقی‌سازیِ موقعیت کند. یا اینکه دانش‌آموزی نمره‌ی ضعیفِ امتحان را به جای اعتراف به عدم آمادگیِ خود با سرزنش معلمش منطقی‌سازی نماید.
منطقی‌سازی نه تنها از اضطراب جلوگیری می‌کند، بلکه ممکن است از عزت نفت و خودانگاره نیز محافظت کند.
افرادی که از این مکانیزم دفاعی استفاده می‌کنند، هنگام شرح دادن دلایلِ موفقیت یا شکست تمایل دارند موفقیت‌ها را به ویژگی‌ها و مهارت‌های خود نسبت دهند و شکست‌ها را به گردن افراد دیگر یا نیروهای خارجی بیندازند.
۹. واپس‌روی
افراد گاهاً در رویارویی با رویدادهای استرس‌زا، استراتژی‌های مقابله‌ای را کنار گذاشته و به الگوهای رفتاری که پیشتر در سنین رشد مورد استفاده قرار می‌دادند باز می‌گردند. آنا فروید این مکانیزم دفاعی را واپس‌روی (regression) نامید و معتقد بود افراد در این مکانیزم دفاعی رفتارهایی را از مرحله رشد روانی-جنسیِ خود، به دلیل تثبیت شدن در این دوره بروز می‌دهند.
به عنوان مثال، فردی که در مراحل ابتداییِ رشد خود تثبیت شده ممکن است با شنیدن اخبار ناخوشایند گریه یا بغض کند.به گفته‌ی فروید، رفتارهای مرتبط با واپس‌روی بسته به مرحله‌ای که فرد در آن تثبیت شده می‌توانند طیف گسترده‌ای داشته باشند. برای مثال، فردی که در مرحله‌ی دهانی تثبیت شده ممکن است شروع به خوردن یا سیگار کشیدن‌ِ بیش از حد کند، یا اینکه به طور کلامی پرخاشگر شود. تثبیت در مرحله‌ی مقعدی نیز ممکن است به آراستگی یا بی‌نظمیِ بیش از حد منجر شود.
۱۰. واکنش وارونه
واکنش وارونه، اضطراب را با در نظر گرفتن احساس، تکانه یا رفتار متضاد کاهش می‌دهد. نمونه‌ای از واکنش وارونه این است که با فردی که به شدت از وی متنفرید به شیوه‌ای کاملاً دوستانه رفتار کنید تا احساسات واقعی‌تان را پنهان نمایید.
اما چرا مردم این‌گونه رفتار می‌کنند؟ فروید متعد است که افراد با بروز رفتادی کاملاً متضاد، از واکنش وارونه به عنوان مکانیزمی دفاعی برای پنهان کردن احساسات واقعی‌شان استفاده می‌کنند.
هفت مکانیزم دفاعی اصلی
گاهی اوقات این فهرست کوتاه شده و تنها هفت مکانیزم دفاعی را دربرمی‌گیرد که عبارتند از انکار، جابه‌جایی، فرافکنی، منطقی‌سازی، واکنش‌وارونه، واپس‌رانی و والایش.
ده مورد دیگر از مکانیزم های رایج دفاعی
پس از آنکه فروید مکانیزم های دفاعیِ اولیه را تعریف کرد، سایر محققین نیز به توصیف روش‌های دیگر در کاهش اضطراب پرداختند. برخی از این مکانیزم های دفاعی عبارتند از:
- برون‌ریزی: مقابله با استرس با درگیر شدن در اعمال به جای پذیرش و تحمل احساساتِ مشخص. برای مثال، به جای اینکه به کسی بگویید که از دستش عصبانی هستید، بر سر او فریاد بزنید یا چیزی را به دیوار بکوبید.
- بازداری هدف: پذیرش شکل اصلاح شده‌ای از هدف اصلی. به عنوان مثال، تبدیل شدن به مربی بسکتبالِ دبیرستان به جای تبدیل شدن به یک ورزشکار حرفه‌ای.
- نوع‌دوستی: ارضای نیازهای درونی از طریق کمک به دیگران. به عنوان مثال، فردی که مصرف مواد را ترک می‌کند، ممکن است برای مقابله با هوس مصرفِ مجدد داوطلب شود که به هم‌نوعان خود در بهبودی و ترک اعتیاد کمک کند.
- اجتناب: امتناع از مقابله یا مواجهه با اشیاء یا موقعیت‌های ناخوشایند. به عنوان مثال، شما به جای حل مشکلِ خود با فردی دیگر از طریق گفتگو، شروع به دوری کردن از آن شخص می‌کنید تا از درگیری‌ها و مشکلات احتمالی در امان بمانید.
- جبران: موفقیتِ بیش از حد در یک زمینه برای جبران شکست در زمینه‌های دیگر. به عنوان مثال، فردی که در زمینه‌ی تحصیلات آکادمیک احساس ناامنی می‌کند، با موفقیت در ورزش تلاش می‌کند تا آن را جبران کند.
- انفکاک: جدا شدن یا حذف شدن از یک تجربه. به عنوان مثال، زمانی که با مسئله‌ای استرس‌زا مواجه می‌شوید، خود را به طور ذهنی و احساسی از آن موقعیت جدا می‌کنید.
- خیال‌پردازی: اجتناب از واقعیت با عقب‌نشینی به مکانی امن در ذهن. زمانی که مسئله‌ای در زندگی برای شما اضطراب ایجاد می‌کند، ممکن است به دنیای درونِ خود -جایی که استرس در آنجا نمی‌تواند به شما آسیب برساند- عقب نشینی کنید.
- شوخ‌طبعی: اشاره به جنبه‌های خنده‌دار یا کنایه‌آمیزِ یک موقعیت. شوخی کردن در یک موقعیت استرس‌زا یا آسیب‌زا می‌تواند مثالی از این مکانیزم دفاعی باشد.
- پرخاشگری منفعل: ابراز غیرمستقیمِ خشم. برای مثال، به جای آنکه مستقیماً به کسی بگویید ناراحت هستید، سکوت اختیار می‌کنید.
- بی‌اثرسازی: تلاش برای اصلاح یا بهبود احساسات،افکار و رفتارهای نامناسب. به عنوان مثال، اگر احساسات کسی را جریحه‌دار کرده‌اید، ممکن است برای کاستن از اضطراب یا احساس گناه‌تان بخواهید لطفی در حق او بکنید.
با اینکه مکانیزم های دفاعی اغلب به عنوان واکنش‌هایی منفی در نظر گرفته می‌شوند، همه‌ی ما برای کاهش موقتِ استرس و محافظت از عزت نفس در مواقع بحرانی به آنها نیاز داریم و این مکانیزم ها به ما اجازه می‌دهند تا بتوانیم بر روی آنچه که در لحظه باید تمرکز کنیم ، تمرکز نماییم.
برخی از این مکانیزم ها می‌توانند مفیدتر از سایرین باشند. به عنوان مثال، استفاده از شوخ‌طبعی در غلبه بر یک موقعیت استرس‌زا و اضطراب‌آفرین می‌تواند یک مکانیزم دفاعیِ سازگارکننده باشد.
انواع مختلفی از مکانیزم های دفاعی وجود دارند که می‌توانند برای محافظت از ایگو در برابر اضطراب مورد استفاده قرار گیرند. برخی از این مکانیزم ها نیز می‌توانند سالم‌تر و مفیدتر از سایرین باشند.
مکانیزم های دفاعی چگونه عمل می‌کنند؟
در مدل شخصیتِ زیگموند فروید، ایگو وجهی از شخصیت است که با واقعیت سروکار دارد. و در حین انجام این‌کار، ایگو باید با خواسته‌های متضاد نهاد (id) و سوپرایگو کنار بیاید.
- نهاد: بخشی از شخصیت است که به دنبال برآورده‌کردن تمام خواسته‌ها، نیازها و تکانه‌ها است. نهاد، پایه‌ای‌ترین و ابتدایی‌ترین بخشِ شخصیت ما است و شامل مواردی مانند ملاحظات اجتماعی، اخلاقیات یا حتی واقعیتِ برآورده کردن نیازها و خواسته‌های ما نمی‌شود.
- سوپرایگو: بخشی از شخصیت است که تلاش می‌کند ایگو را به فعالیت آرمانی و اخلاقی وادار کند. سوپرایگو از تمام اخلاقیات و ارزش‌های نهادینه‌شده‌ای که ما از والدین، دیگر اعضای خانواده، جامعه و تأثیرات مذهبی به دست می‌آوریم تشکیل شده‌است.
فروید عقیده داشت که مکانیزم های دفاعی با محافظت از ایگو در برابر درگیری‌های بین ایگو، سوپرایگو و نهاد، با اضطراب مقابله می‌کنند. اما اگر ایگو نتواند با فشار امیال، چارچوب‌های واقعیت و استاندارد‌های اخلاقی ما کنار بیاید چه اتفاقی می‌افتد؟
به عقیده‌ی فروید، اضطراب یک حالت درونیِ ناخوشایند است که افراد تلاش می‌کنند از آن اجتناب نمایند. اضطراب مانند سیگنالی این پیام را به ایگو ارسال می‌کند که اوضاع آن‌طور که باید پیش نمی‌رود. در نتیجه، ایگو از مکانیزم های دفاعی برای کاهش احساس اضطراب کمک می‌گیرد.
انواع اضطراب
انواع مختلف اضطراب دارای شدت‌های متفاوت هستند و از منابع مختلفی سرچشمه می‌گیرند. فروید سه دسته‌بندی مجزا برای اضطراب تعریف کرده است:
- اضطراب اخلاقی: ترس از نقض اصول اخلاقیِ خودمان.
- اضطراب روانی: نگرانی ناخودآگاه از اینکه کنترلمان را بر روی تمایلاتِ نهاد از دست بدهیم و متعاقباً به خاطر رفتار نامناسب مجازات شویم.
- اضطراب واقعیت: ترس از رویدادهای جهان واقعی. عاملِ به وجودآورنده‌ی این اضطراب را معمولاً به راحتی می‌توان شناسایی کرد. برای مثال، زمانی که سگی در نزدیکیِ شخص قرار دارد، وی از گازگرفته شدن توسطِ آن سگ می‌ترسد. اجتناب از شیءِ تهدید کننده، رایج‌ترین راه برای کاهشِ این نوع اضطراب است.
با اینکه ما معمولاً آگاهانه از مکانیزم های مقابله‌ای برای مدیریت اضطراب استفاده می‌کنیم، اما این مکانیزم ها در موارد بسیاری به طورناخودآگاه برای تحریف واقعیت فعال می‌شوند.
مقابله با مکانیزم های دفاعی ناسالم
تمام مکانیزم های دفاعی می‌توانند ناسالم باشند، اما از طرفی نیز می‌توانند سازگاری ایجاد کنند و امکان فعالیتِ عادی را برای ما فراهم آورند. به عنوان مثال، نوع‌دوستی، شوخ‌طبعی، والایش و سرکوب، چهار مکانیزم دفاعیِ بالغ و علامت سازگاریِ بالاتر هستند.
از سوی دیگر، استفاده‌ی بیش از اندازه از مکانیزم های دفاعی برای اجتناب از رویارویی با مشکلات، خود می‌تواند مشکلاتی را به وجود بیاورد. برای اینکه چنین اتفاقی برای شما پیش نیاید، راهکارهای زیر را برای مقابله با مکانیزم های دفاعیِ ناسالم پیشنهاد می‌کنیم:
- خود‌آگاهی بیشتری کسب کنید. خود‌آگاهی کمک می‌کند تا متوجه شوید که از کدام مکانیزم های دفاعی بیش از اندازه استفاده می‌کنید. با برداشتن این قدم، خواهید دانست که در کجا باید تغییراتی را اعمال نمایید.
- مهارت‌های مقابله‌ای مؤثری بیاموزید. اگر از مکانیزم دفاعیِ ناسالمی استفاده می‌کنید، آموختن مهارت‌های مقابله‌ایِ جدید می‌تواند به شما کمک کند تا بهتر بتوانید با احساسات ناخوشایند مقابله نمایید. از جمله مهارت‌های مقابله‌ایِ مؤثر می‌توان به مدیتیشن، تعریف مرزهای سلامتیِ جدید، و درخواست کمک اشاره کرد.
- از سلامت روانی‌تان غافل نشوید. روانکاوی می‌تواند در کشف مکانیزم های دفاعیِ ناخودآگاه و یافتن راه‌های بهتر و سالم‌ترِ مقابله با اضطراب و پریشانی به شما کمک کند.
سخن پایانی
برخی از شناخته‌شده‌ترین مکانیزم های دفاعی، امروزه به بخشی عادی از زندگیِ روزمره‌ی ما تبدیل شده‌اند. به عنوان مثال، شاید بتوانید انکار مشکلات از سوی برخی افراد را تشخیص دهید. یا زمانی که فردی به یکی از عادت‌های سابق خود بازمی‌گردد، بتوانید عملِ واپس‌روی و بازگشت به مرحله‌ای از دوران رشد را از سوی آن شخص تشخیص دهید.
به یاد داشته باشید که مکانیزم های دفاعی هم می‌توانند خوب و هم بد باشند. آنها می‌توانند با محافظت از ایگوی شما در برابر استرس و ارائه‌ی یک خروجیِ سالم، نقش مفیدی ایفا کنند. از سوی دیگر، این مکانیزم های می‌توانند مانع رویاروییِ شما با حقیقت شوند و به عنوان شکلی از خود فریبی به ایفای نقش بپردازند.
اگر متوجه شدید که استفاده‌ی بیش از حد از برخی مکانیزم های دفاعی بر زندگیِ شما تأثیر منفی می‌گذارد، به یک متخصص سلامت روان رجوع کنید. روان‌درمانی چه از نوع حضوری و چه به صورت آنلاین می‌تواند مفید و مثمر ثمر باشد.
کدام مکانیزم دفاعی در شما فعال است؟
عالی بود بسیار سپاس گزارم