طرحواره درمانی چیست ؟

طرحواره درمانی به عنوان رویکرد درمانی جدید به تلفیق عناصر موجود در درمان شناختی رفتاری(CBT)، روان تحلیل گری، نظریه دلبستگی و درمان مبتنی بر هیجان می‌پردازد.

هدف از این رویکرد التقاطی، درمان اختلال‌های شخصیت و سایر مشکلات روانشناختی است که به درمان شناختی رفتاری جواب نداده‌اند. این روش به طور ویژه برای درمان اختلال شخصیت، مفید است.

شما در طول طرحواره درمانی با همکاری یک درمانگر به شناخت و اصلاح طرحواره‌هایتان می‌پردازید که گاهی اوقات طرحواره‌های ناسازگار اولیه نامیده می‌شوند.

نیازهای اصلی یک کودک در طرحواره درمانی

یکی از عوامل مهم در رشد طرحواره (یا همان تله های زندگی ) ، عدم تأمین نیازهای هیجانی اصلی شما در کودکی است.

این نیازها شامل موارد زیر هستند:

حس امنیت و دلبستگی ایمن به دیگران
حس هویت فردی و استقلال
آزادی در بیان احساسات و بیان خواسته خودتان از دیگران
توانایی بازی کردن و فعالیت خودجوش
داشتن ایمنی و محدودیت‌های متناسب با سن

در طول رشد ما در دوران کودکی 4 نوع از تجارب منفی هم در ایجاد طرحواره نقش دارند:

نیازهای تأمین نشده: در هنگامیکه مراقب شما بی عاطفه است یا نیازهای هیجانی اصلی شما برآورده نمی‌شود؛ این تجربه حاصل می‌شود.
آسیب دیدن یا قربانی شدن: کودک در این موقعیت‌ها در معرض آزار، تروما یا تنش‌های مشابه قرار می‌گیرد.
داشتن آزادی بیش از حد یا فقدان محدودیت: والدین در چنین شرایطی، بیش از حد از کودک حمایت و طرفداری می‌کنند. در نتیجه محدودیت‌های چندانی برایش قائل نمی‌شوند.
همانند‌سازی انتخابی و درونسازی : کودک در اینجا برخی از نگرش‌ها یا رفتارهای والدین را جذب می‌کند. برخی از آنها معرف شخصیت او شده و برخی دیگر را درونسازی می‌کند. برخی از این همانند‌سازی‌ها و درونسازی‌ها به طرحواره تبدیل شده و برخی دیگر به ذهنیت‌ها تبدیل‌ می‌شوند که تحت عنوان روش‌های مقابله نام دارند.

18 طرحواره مختلف در طرحواره درمانی

طرحواره ها در دوران کودکی رشد می‌کنند و به طور معمول در مقابل تغییر مقاوم هستند. طرحواره های مدیریت نشده؛ باعث ایجاد الگوهای منفی تقویت شونده از طریق تعاملات ناسالم می‌شوند.

هنگامی که طرحواره‌ای را پرورش می‌دهید؛ این طرحواره در تلاش برای پیشگیری از تنش هیجانی به طور ناهشیار روی افکار و اقدامات شما اثرگذار است. شاید این روش، مفید به نظر برسد ولی روش‌های مقابله‌ای حاصل از طرحواره‌ ها غالباً ناسالم و مضر هستند.

اغلب مردم بیش از یک طرحواره می‌سازند.

کارشناسان این حوزه، 18 طرحواره مختلف را شناسایی کرده‌اند؛ ولی تمامی آنها در قالب پنج طبقه زیر جای می‌گیرند:

طرحواره حوزه بریدگی و طرد

رهاشدگی و بی ثباتی
بی اعتمادی و بدرفتاری
محرومیت هیجانی
نقص و شرم
انزوای اجتماعی

طرحواره های حوزه خودگردانی مختل شده

احساس وابستگی و بی کفایتی
آسیب پذیری به ضرر و بیماری
خود تحول نیافته یا گرفتار
احساس شکست

طرحواره های حوزه خویشتن داری و خود انضباطی ناکافی

احساس استحقاق و بزرگ منشی
خویشتن داری و خودانضباطی ناکافی
انواع طرحواره حوزه دیگر جهت مندی
اطاعت
ایثار
پذیرش جویی و جلب توجه

طرحواره های حوزه خودانگیختگی ناکافی

منفی گرایی و بدبینی
بازداری هیجانی
معیارهای سرسختانه، عیب جویی افراطی
تنبیه

طرحواره‌ ها چه نوع سبک‌های مقابله‌ای را می‌ سازند؟

در طرحواره درمانی، واکنش‌های شما در قبال طرحواره‌ها تحت عنوان سبک‌های مقابله‌ای شناخته می‌شوند. این واکنش‌ها شامل افکار، احساس‌ها یا رفتارها است. این واکنش‌ها روشی برای اجتناب از هیجان‌های دردناک و فراگیر تجربه شده در نتیجه طرحواره خاصی است.

سبک‌های مقابله‌ای در دوران کودکی تا حدی مفید است؛ چون ابزارهایی برای بقا را فراهم می‌کند. اما این سبک‌ها در دوران بزرگسالی باعث تقویت طرحواره ها می‌شوند.

هیچ قاعده ثابتی برای رسیدن طرحواره ها به سبک‌های مقابله خاصی وجود ندارد. احتمالا سبک کلی مقابله شما مبتنی بر منش کلی یا سبک های مقابله‌ای آموخته شده از والدینتان است.

این شرایط در افراد مختلف هم متفاوت است. دو نفر می‌توانند به طرحواره مشابه با سبک مشابه ولی به روش‌های مختلفی واکنش نشان دهند. به طور مشابه دو نفری که طرحواره مشابهی دارند می‌توانند با دو سبک مجزا واکنش نشان دهند.

سبک مقابله‌ای شما هم می‌تواند با گذشت زمان تغییر کند در حالیکه هنوز همان طرحواره های قبلی را دارید.

سه حوزه اصلی سبک‌های مقابله‌ای مرتبط با واکنش ستیز یا گریز یا واکنش انجماد به شرح زیر هستند:

تسیلم

این سبک شامل پذیرش طرحواره و تسلیم شدن در برابر آن است. این سبک منجر به رفتارهای تقویت کننده و تداوم دهنده الگوی طرحواره می‌شود.

برای مثال اگر طرحواره ای دارید که در نتیجه غفلت هیجانی در دوران کودکی شکل گرفته و در مقابلش تسلیم هستید، احتمال دارد که در آینده هم درگیر رابطه‌ای توأم با غفلت هیجانی شوید.

اجتناب

این سبک، تلاش برای زندگی بدون تحریک طرحواره را در بر می‌گیرد. شما از فعالیت‌ها یا موقعیت‌هایی که باعث تحریک طرحواره شده یا حس آسیب پذیری به شما می‌دهند، اجتناب می‌کنید.

اجتناب از طرحواره، شما را در معرض سوء مصرف مواد، رفتار مخاطره آمیز یا تکانشی یا سایر رفتارهای منجر به حواسپرتی از طرحواره قرار می‌دهد.

جبران افراطی

فرد در تضاد کامل با طرحواره به مبارزه با آن می‌پردازد. شاید این روش، واکنش سالمی در قبال طرحواره به نظر برسد ولی جبران افراطی هم زیاده روی محسوب می‌شود.

این سبک منجر به رفتارها یا اقدامات پرخاشگرانه، مطالبه گری، بی حسی یا واکنش افراطی از برخی جهات می‌شود. این سبک روی روابط شما با دیگران، اثرگذار است.

ذهنیت‌های طرحواره چیست؟

ذهنیت در طرحواره درمانی، دیدگاهی موقت و حاوی حالت هیجانی فعلی شما و نحوه مقابله با آن است.

به عبارت دیگر، ذهنیت شما ترکیبی از طرحواره های فعال و سبک‌های مقابله‌ای است. ذهنیت‌ها به صورت مفید (سازگار) یا مضر (ناسازگار) هستند.

ذهنیت‌های طرحواره به درمانگران امکان دسته بندی طرحواره‌ها را می‌دهند تا بتوانند آنها را به صورت شرایط ذهنی تفسیر کنند نه اینکه به عنوان صفات فردی لحاظ نمایند.

ذهنیت‌های طرحواره را می‌توان به چهار طبقه تقسیم کرد:

ذهنیت‌های کودکانه که احساسات و رفتارهای کودکانه مشخصه آنها هستند.
ذهنیت‌های مقابله‌ای ناکارآمد برای پیشگیری از تنش هیجانی مفید هستند؛ ولی در نهایت باعث تقویت طرحواره می‌شوند.
ذهنیت‌های والدینی ناکارآمد که درونسازی ندای منتقد، مطالبه گر و خشن والدین را در بر می‌گیرد.
ذهنیت بزرگسال سالم که بیانگر خود سالم و کارآمد است. این ذهنیت به تنظیم سایر ذهنیت‌ها از طریق تعیین محدودیت‌ها و مواجهه با اثرات سایر ذهنیت‌ها می‌پردازد.

اهداف طرحواره درمانی کدامند؟

در طرحواره درمانی در کنار درمانگر روی مسائل زیر کار می‌کنید:

شناسایی و به کارگیری طرحواره‌های التیام دهنده
شناسایی و تبیین سبک‌های مقابله‌ای که در مسیر نیازهای هیجانی قرار گرفته‌اند
تغییر الگوهای احساسی و رفتاری حاصل از طرحواره ها
یادگیری چگونگی تأمین نیازهای هیجانی اصلی به روش‌های سالم و انطباقی
یادگیری نحوه مقابله سالم با ناکامی و تنش در هنگامیکه نیازهای خاصی تأمین نمی‌شوند.

در نهایت تمامی موارد فوق شما را به ذهنیت بزرگسال سالم و قدرتمند می‌رساند. ذهنیت بزرگسال که به خوبی رشد کرده قادر به التیام و تنظیم سایر ذهنیت‌ها است و شما را از اثرات منکوب کننده آنها نجات می‌دهد.

از چه تکنیک‌هایی در طرحواره درمانی استفاده می‌شود؟

طرحواره درمانگران می‌توانند از چند تکنیک در طول دوره درمان استفاده کنند. برخی از تکنیک‌ها برای برخی از افراد و طرحواره ها بهتر از سایر تکنیک‌ها عمل می‌کنند. اگر تکنیک خاصی برایتان کارآمد نیست، آنرا با درمانگرتان در میان بگذارید.

بدانید که ارتباط شما با درمانگرتان، بخش مهمی از طرحواره درمانی است. دو عنصر مهم در بسیاری از تکنیک‌های طرحواره درمانی وجود دارد. هر دوی این عناصر تنها در صورتیکه با درمانگرتان به حس راحتی و امنیت برسید، کارآمد هستند.

این عناصر به شرح زیر هستند:

رویارویی همدلانه: درمانگرتان طرحواره‌های به دست آمده در طول درمان را تأیید می‌کند و هنگامیکه به اهمیت تغییر پی می‌برید؛ با شما همدلی می‌کند.
باز والدگری حد و مرزدار: با کمک درمانگر و ارائه حس امنیت، دلسوزی و احترام از جانب او، نیازهای هیجانی تأمین نشده در دوران کودکی، برآورده می‌شوند.

به طور کلی، مفاهیم فوق با تکنیک‌هایی انجام می‌شوند که در چهار طبقه زیر قرار می‌گیرند:

هیجانی

تکنیک‌های هیجانی شامل به کارگیری هیجان‌ها برای مقابله با طرحواره ها است. این تکنیک‌ها به شما کمک می‌کنند تا هیجان‌ها را به طور کامل تجربه کرده و آنها را در فضای امن درمان ابراز کنید. تکنیک‌های هیجانی رایج شامل تجسم هدایت شده و ایفای نقش هستند.

بین فردی

تکنیک‌های بین فردی به شما کمک می‌کنند تا روابط خودتان را بررسی کرده و روش‌های اثرگذاری طرحواره‌ها روی آنها را بشناسید.

مشاهده نقش طرحواره‌ها و واکنش‌ها در طور درمان به شما کمک می‌نمایند تا الگوهای مشابه آنها در زندگی خودتان را بشناسید. این تکنیک می‌تواند حضور همسر یا دوست نزدیک در جلسه درمان را هم در بر گیرد.

شناختی

تکنیک‌های شناختی شامل شناخت و به چالش کشیدن الگوهای فکری مضر حاصل از طرحواره ها است. با همکاری درمانگر به بررسی تجارب زندگی می‌پردازید تا شواهد حمایتگر یا متناقض با طرحواره را پیدا کنید.

این تکنیک با استفاده از فلش کارت‌ها یا گفتگوهای ساختار یافته انجام می‌شود که در طول آن به نفع و علیه یک طرحواره صحبت خواهید کرد.

رفتاری

تکنیک‌های رفتاری به یادگیری اتخاذ تصمیم‌های سالم و مثبت از طریق تغییر الگوهای رفتاری حاصل از سبک مقابله به شما کمک می‌کنند.

شما برای تغییر الگوهای رفتاری روی مهارت‌های ارتباطی از طریق ایفای نقش یا صحبت در طول ایجاد یک مشکل و حل آن با کمک درمانگر کار می‌کنید. شاید او تمرین‌هایی را برای انجام دادن در بین جلسات در اختیارتان قرار دهد.

محدودیت‌های طرحواره درمانی کدامند؟

طرحواره درمانی، درمان امید بخشی برای مسائل مختلف سلامت روان از جمله اختلال‌های خوردن و افسردگی است.

اغلب پژوهش‌های فعلی به بررسی نقش طرحواره درمانی در درمان اختلال شخصیت و سایر اختلال‌های شخصیت، پرداخته‌اند.

این پژوهش‌ها به نتایج امیدوار کننده‌ای هم رسیده‌اند. برای مثال طبق نتایج مطالعه کنترل شده در سال 2014، طرحواره درمانی برای درمان اختلال‌های شخصیت اثر بخش بوده است.

تاریخچه و قدمت طرحواره درمانی به دهه 1980 می‌رسد. از این رو سابقه کمی در دنیای روانشناسی دارد. در نتیجه مطالعات طولی و با کیفیت چندانی در مورد اثراتش اجرا نشده است.

با اینکه نتایج پژوهشی فعلی، امیدبخش هستند ولی اغلب کارشناسان نیاز به کوشش‌ها و پژوهش‌های بالینی بیشتر را ضروری می‌دانند.

طرحواره درمانی هم مانند سایر انواع درمان‌ها یک تعهد درمانی بلندمدت را می‌طلبد. شاید به چند سال درمان نیاز پیدا کنید. این درمان تحت پوشش بیمه نیست و گران تمام می‌شود.

چگونه می‌توانم تحت طرحواره درمانی قرار گیرم؟

یافتن طرحواره درمانگر، سخت‌تر از سایر انواع درمانگران است. به دنبال طرحواره درمانگری بروید که CBT هم انجام می‌دهد. چون طرحواره درمانی تا حد زیادی برگرفته از رویکرد CBT است پس درمانگران CBT در حوزه طرحواره درمانی و اصول اصلی آن تجربه دارند.

پژوهش ها نشان می دهد طرحواره درمانی اثربخشی بیشتری نسبت به شناخت درمانی دارد اما میزان اثربخشی آن از درمان های روانپویشی کمتر است.

در کارگاه ها می توانید به سایر مطالب و مقالات مربوط به طرحواره دسترسی داشته باشید.