طرحواره درمانی چیست برای چه اختلالاتی مناسب است؟
روان درمانی طرح واره محور یا طرحواره درمانی یکی از روشهای نوین و موثر در روان درمانی است که برای درمان مشکلات عمیق و ریشهدار روان شناختی و رفتاری استفاده میشود. این روش بهطور خاص برای افرادی طراحی شده که الگوهای تکرارشوندهای از رفتارهای ناسالم یا عاطفههای منفی را تجربه میکنند. در این مقاله بهطور جامع به طرحواره درمانی، اصول، اهداف و تکنیکهای آن میپردازیم.
طرحواره درمانی چیست؟
طرحواره درمانی یا Schema Therapy رویکردی ترکیبی است که توسط جفری یانگ توسعه داده شده است. این روش، ترکیبی از مفاهیم شناختیرفتاری، روانکاوی، گشتالتدرمانی و نظریه دلبستگی است. هدف اصلی طرحواره درمانی، شناسایی و تغییر طرحوارههای ناسازگار اولیه است که در دوران کودکی یا نوجوانی شکل گرفته و باعث مشکلات روان شناختی در بزرگسالی میشوند.
طرحواره درمانگر کیست؟
طرحواره درمانگر، روانشناسی متخصص یا مشاوری است که در زمینه شناسایی و درمان طرحوارههای ناسازگار اولیه آموزشدیده است. این درمانگر با استفاده از تکنیکهای تخصصی به مراجع کمک میکند تا طرحوارههای ناسازگار خود را شناسایی کرده و شیوههای جدیدی برای مقابله با آنها بیاموزد.
نیازهای اساسی کودک در طرحواره درمانی
در طرحواره درمانی، باور بر این است که طرحوارههای ناسازگار اولیه در نتیجه برآورده نشدن نیازهای اساسی دوران کودکی شکل میگیرند. این نیازها عبارتند از (منبع):
- دلبستگی ایمن: نیاز به عشق، توجه و امنیت.
- استقلال و شایستگی: نیاز به خودمختاری و انجام کارها بهصورت مستقل.
- آزادی در بیان نیازها و احساسات: نیاز به شنیده شدن و ابراز احساسات بدون قضاوت.
- مرزها و محدودیتهای واقعبینانه: نیاز به انضباط و هدایت مناسب.
تست تشخیص طرحواره
برای شناسایی طرحوارههای ناسازگار، تستهایی مانند پرسشنامه طرحواره یانگ (YSQ) استفاده میشود. این تست شامل مجموعهای از سوالات است که به افراد کمک میکند طرحوارههای خود را شناسایی کنند. این ابزار روان سنجی بهطور گسترده در فرایند تشخیص و ارزیابی اولیه به کار میرود.
مطلب پیشنهادی: روان درمانی بین فردی (تحلیل رفتار متقابل) چیست؟
ذهنیتهای طرحواره چیست؟
ذهنیتهای طرحواره (Schema Modes) به حالتهای عاطفی و رفتاری گفته میشود که افراد در موقعیتهای مختلف تجربه میکنند. این ذهنیتها شامل موارد زیر هستند:
- کودک آسیبپذیر: احساس ترس، تنهایی یا طردشدگی.
- کودک عصبانی: خشم و ناامیدی از برآورده نشدن نیازها.
- کودک تکانشی: رفتارهای خودمحورانه و بدون فکر.
- والد انتقادگر: سرزنش و قضاوت خود.
- حالت سالم بالغ: تلاش برای برآورده کردن نیازها بهصورت سالم.
طرحوارهها الگوهای فکری و احساسی ناسازگاری هستند که از دوران کودکی شکل گرفته و میتوانند رفتار و روابط ما را در بزرگسالی تحت تأثیر قرار دهند. جفری یانگ، بنیانگذار طرحواره درمانی، طرحوارههای ناسازگار اولیه را در ۱۸ دسته طبقهبندی کرده است که در پنج حوزه اصلی قرار میگیرند. در ادامه، این طرحوارهها به تفصیل توضیح داده شدهاند:
۱. حوزه بریدگی و طرد
این حوزه شامل طرحوارههایی است که به دلیل برآورده نشدن نیازهای اساسی دلبستگی، امنیت و پذیرش شکل میگیرند. افراد با این طرحوارهها معمولاً احساس میکنند که نمیتوانند به دیگران اعتماد کنند یا به آنها نزدیک شوند.
رهاشدگی/بیثباتی
احساس عدم امنیت در روابط صمیمی. فرد تصور میکند که افراد مهم زندگی او را ترک میکنند یا در دسترس او نخواهند بود.
مثال: «همیشه تنها میمانم.»
مطلب پیشنهادی: رفتار درمانی دیالکتیکی (DBT) چیست و برای چه اختلالاتی مناسب است؟
بیاعتمادی/بدرفتاری
باور به این که دیگران قصد سوءاستفاده، آسیب یا تحقیر او را دارند.
مثال: «نمیتوانم به کسی اعتماد کنم.»
محرومیت هیجانی
احساس اینکه دیگران نمیتوانند نیازهای عاطفی او را برآورده کنند.
مثال: «کسی مرا درک نمیکند.»
نقص/شرم
احساس بیارزشی، نقص یا اینکه اگر دیگران او را بشناسند، او را طرد خواهند کرد.
مثال: «من به اندازه کافی خوب نیستم.»
انزوای اجتماعی/بیگانگی
احساس تنهایی و متفاوت بودن از دیگران.
مثال: «من هیچ جایی تعلق ندارم.»
۲. حوزه خودگردانی و عملکرد مختل
این حوزه شامل طرحوارههایی است که توانایی فرد برای استقلال، مسئولیتپذیری و عملکرد موفق را مختل میکنند.
وابستگی/بیکفایتی
باور به این که فرد نمیتواند بدون کمک دیگران از پس مشکلات یا مسئولیتها برآید.
مثال: «من بدون کمک دیگران نمیتوانم کاری انجام دهم.»
آسیبپذیری نسبت به ضرر یا بیماری
ترس مداوم از فاجعههایی مانند بیماری، تصادف یا مشکلات مالی.
مثال: «هر لحظه ممکن است اتفاق بدی بیفتد.»
شکست
باور به اینکه فرد از دیگران کمهوشتر یا ناتوانتر است و نمیتواند موفق شود.
مثال: «من همیشه شکست میخورم.»
۳. حوزه محدودیتهای مختل
این حوزه شامل طرحوارههایی است که باعث کمبود در کنترل خویشتن یا درک مرزهای مناسب در تعاملات اجتماعی میشوند.
استحقاق/بزرگمنشی
باور به اینکه فرد مستحق توجه یا رفتار خاصی است و قوانین برای او صدق نمیکنند.
مثال: «من باید همیشه بهترینها را داشته باشم.»
خویشتنداری ناکافی
ناتوانی در کنترل احساسات، تکانهها و رفتارها، و تمایل به فرار از ناراحتی.
مثال: «نمیتوانم خودم را کنترل کنم.»
۴. حوزه دیگرجهتمندی
این حوزه شامل طرحوارههایی است که فرد به جای توجه به نیازهای خود، به نیازها و انتظارات دیگران اولویت میدهد.
اطاعت
احساس اجبار به برآورده کردن نیازهای دیگران برای جلوگیری از تنبیه یا طرد شدن.
مثال: «همیشه باید خواستههای دیگران را انجام دهم.»
ایثار
تمرکز بیش از حد بر رفع نیازهای دیگران به قیمت نادیده گرفتن نیازهای خود.
مثال: «خوشحالی دیگران از من مهمتر است.»
پذیرشجویی/جلب تأیید
نیاز مفرط به جلب تأیید و تحسین دیگران برای احساس ارزشمندی.
مثال: «باید همه مرا دوست داشته باشند.»
۵. حوزه گوشبهزنگی و بازداری بیشازحد
این حوزه شامل طرحوارههایی است که باعث میشوند فرد در کنترل افکار، احساسات و اعمال خود زیادهروی کند و رفتارهای سختگیرانهای داشته باشد.
منفیگرایی/بدبینی
تمرکز بیش از حد بر جنبههای منفی زندگی و انتظار دائمی برای وقوع اتفاقات بد.
مثال: «همه چیز احتمالاً بد پیش خواهد رفت.»
بازداری هیجانی
سرکوب احساسات، نیازها و رفتارهای خود برای جلوگیری از طرد شدن یا جلب انتقاد.
مثال: «احساساتم را نشان ندهم بهتر است.»
معیارهای سختگیرانه/عیبجویی افراطی:
تلاش مفرط برای رسیدن به استانداردهای بالا همراه با ترس از شکست یا سرزنش.
مثال: «اگر کامل نباشم، شکست خوردهام.»
تنبیه
باور به این که افراد (ازجمله خود فرد) باید به خاطر اشتباهاتشان تنبیه شوند.
مثال: «هر اشتباهی باید مجازات شود.»
طرحوارهها مانند لنزهایی هستند که دیدگاه ما نسبت به خود، دیگران و جهان را شکل میدهند. شناسایی این طرحوارهها و کار بر روی آنها از طریق طرحواره درمانی میتواند به افراد کمک کند تا الگوهای ناسازگار خود را تغییر دهند و به زندگی سالمتر و شادتری دست یابند.
مطلب پیشنهادی: آشنایی با ۱۶ روش روان درمانی: کدام یک برای شما مناسب است؟
طرحوارهدرمانی برای چه کسانی مناسب است؟
طرحوارهدرمانی بهطور خاص برای افرادی که مشکلات زیر را تجربه میکنند مفید است:
- اختلالات شخصیت (مانند شخصیت مرزی یا خودشیفته).
- مشکلات مکرر در روابط بین فردی.
- افسردگی یا اضطراب مزمن.
- الگوهای رفتاری ناسالم مانند کمالگرایی یا وابستگی.
تفاوت روانکاوی و طرحواره درمانی
روانکاوی بر روی ناخودآگاه و تحلیل دوران کودکی تمرکز دارد، در حالی که طرحواره درمانی علاوه بر ریشهیابی مشکلات، به تغییر الگوهای رفتاری و عاطفی در زمان حال نیز توجه میکند (منبع).
تکنیکهای طرحواره درمانی
برخی از تکنیکهای اصلی طرحواره درمانی عبارتند از (منبع):
- تصویرسازی ذهنی: بازسازی ذهنی خاطرات منفی دوران کودکی.
- گفتوگوی ذهنی: ایجاد گفتوگو بین طرحوارهها و ذهنیت سالم.
- تجربهپردازی: مواجهه عملی با موقعیتهایی که طرحوارهها را فعال میکنند.
- تمرینهای رفتاری: تغییر تدریجی رفتارهای ناسازگار.
طرحوارهها چطور کار میکنند؟
طرحوارهها مانند فیلترهایی عمل میکنند که دیدگاه ما را نسبت به خود، دیگران و جهان شکل میدهند. این الگوهای ذهنی میتوانند باعث تکرار رفتارها و احساسات منفی شوند.
هدف از تکنیکهای طرحواره درمانی
هدف این تکنیکها، شناسایی طرحوارههای ناسازگار، کاهش شدت آنها و جایگزینی الگوهای سالمتر برای زندگی بهتر است.
افراد با سه سبک اصلی به طرحوارهها واکنش نشان میدهند:
- تسلیم: پذیرش طرحواره و عمل کردن بر اساس آن.
- اجتناب: دوری از موقعیتهایی که طرحواره را فعال میکنند.
- جبران افراطی: رفتارهای افراطی برای مقابله با طرحواره.
نحوه اثرگذاری طرحواره درمانی
طرحواره درمانی با شناسایی و تغییر الگوهای ذهنی ناسازگار، باعث کاهش علائم روان شناختی، بهبود روابط و افزایش رضایت از زندگی میشود.
انتظارات درمانی طرحواره درمانی
در طرحواره درمانی، مراجعان میتوانند انتظار داشته باشند که:
- طرحوارههای خود را شناسایی کنند.
- الگوهای جدیدی برای فکر و رفتار بیاموزند.
- روابط عاطفی و اجتماعی خود را بهبود بخشند.
طرحواره درمانی با چه مفروضههای درمانی سروکار دارد؟
طرحواره درمانی فرض میکند که بسیاری از مشکلات روان شناختی ناشی از طرحوارههای ناسازگار هستند که از دوران کودکی شکل گرفتهاند و تغییر آنها نیازمند شناسایی و بازسازی است.
نتیجهگیری
طرحواره درمانی روشی جامع و موثر برای شناسایی و تغییر الگوهای رفتاری و عاطفی ناسازگار است. این روش میتواند به افراد کمک کند تا زندگی سالمتر و رضایتبخشتری داشته باشند. اگر احساس میکنید که درگیر الگوهای تکراری و ناسالم هستید، این روش میتواند برای شما مفید باشد.
سوالات متداول
- طرحواره درمانی چیست؟
روشی برای شناسایی و تغییر طرحوارههای ناسازگار اولیه است که ریشه در کودکی دارند.
- چه کسانی به طرحواره درمانی نیاز دارند؟
افرادی با مشکلات روابط، اختلالات شخصیت، افسردگی یا اضطراب مزمن.
- ذهنیت طرحواره چیست؟
حالتهای عاطفی و رفتاری که در پاسخ به طرحوارهها ایجاد میشوند.
- تست تشخیص طرحواره چیست؟
پرسشنامه طرحواره یانگ (YSQ) ابزاری برای شناسایی طرحوارهها است.
- هدف طرحواره درمانی چیست؟
کاهش شدت طرحوارههای ناسازگار و جایگزینی آنها با الگوهای سالم.
