طرحواره شکست چیست و چطور درمان می شود؟

طرحواره‌های ناسازگار اولیه یا همان تله های زندگی  الگوهای ذهنی و هیجانی هستند که در کودکی یا نوجوانی شکل می‌گیرند و تأثیرات عمیقی بر رفتارها، احساسات و روابط فرد در بزرگسالی می‌گذارند. یکی از این طرحواره‌ ها، طرحواره شکست (Failure Schema) است.

این طرحواره باعث ایجاد باور عمیق در فرد می‌شود که او توانایی موفقیت در زندگی را ندارد و همیشه در مقایسه با دیگران ناتوان‌تر، بی‌لیاقت‌تر یا شکست‌خورده‌تر است.

تعریف طرحواره شکست

طرحواره شکست به معنای باور عمیق به ناتوانی در رسیدن به موفقیت یا احساس شکست در زندگی است. افراد دارای این طرحواره معتقدند که در مقایسه با دیگران کم‌هوش‌تر، بی‌لیاقت‌تر یا ناکارآمدتر هستند و توانایی رسیدن به اهداف یا برآورده کردن انتظارات دیگران را ندارند. این باور به‌طور ناخودآگاه در تمام جنبه‌های زندگی آن‌ها، از تحصیل و شغل گرفته تا روابط شخصی، تأثیر می‌گذارد و آن‌ها را از دستیابی به موفقیت بازمی‌دارد (منبع).

نشانه‌های طرحواره شکست

افراد مبتلا به طرحواره شکست نشانه‌ها و رفتارهای خاصی را از خود نشان می‌دهند که اغلب ریشه در باورهای منفی آن‌ها درباره خودشان دارد:

1. احساس بی‌کفایتی: این افراد دائماً احساس می‌کنند که توانایی انجام کارها را ندارند یا در مهارت‌ها و توانایی‌های خود ضعف دارند.
2. ترس از شروع کارهای جدید: به دلیل ترس از شکست، اغلب از شروع کارها، مسئولیت‌های جدید یا اهداف بلند مدت خودداری می‌کنند.
3. مقایسه دائمی خود با دیگران: مدام خود را با دیگران مقایسه می‌کنند و احساس می‌کنند که در مقایسه با آن‌ها همیشه ضعیف‌تر هستند.
4. اجتناب از چالش‌ها: به دلیل ترس از ناکامی، از موقعیت‌هایی که نیاز به تلاش بیشتر یا رقابت دارند، دوری می‌کنند.
5. افت تحصیلی یا شغلی: ممکن است در تحصیل یا کار دچار افت شدید شوند، زیرا باور دارند که موفقیت برای آن‌ها غیرممکن است.
6. سرزنش خود: پس از هر اشتباه کوچک، خود را به شدت سرزنش می‌کنند و این اشتباه را به عنوان نشانه‌ای از شکست کلی خود می‌بینند.
7. احساس حسادت یا خشم نسبت به موفقیت دیگران: موفقیت دیگران ممکن است در آن‌ها احساس حسادت یا ناکامی بیشتری ایجاد کند.
8. تأثیر منفی بر روابط: به دلیل احساس بی‌کفایتی، ممکن است در روابط عاطفی یا اجتماعی خود نیز دچار مشکل شوند.

طرحواره شکست در موقعیت های مختلف

در تحصیل: این افراد در حوزه تحصیلی و امتحانات معمولا خودشان را از پیش رد شده می دانند و  ترجیح می دهند در امتحانات شرکت نکنند مگر اینکه مجبور باشند.

در کار: با اینکه در شغل خودشان معمولا تقاضای افزایش حقوق نمی کنند چون فکر می کنند صلاحیت افزایش حقوق را ندارند.

در روابط: برای برقرار روابط اصلا پیش قدم نمی شوند چون فکر می کنند برای دیگران غیر جذاب و کسل کننده هستند.

شرکت نکردن در رقابت ها: از هر فعالیتی که شکل رقابت به خود بگیرد مثلا بازی های دوستانه یا فامیلی که برد و باخت داشته باشد سعی می کنند اجتناب کنند و اگر هم مجبور به شرکت در این بازی ها و رقابت ها شوند خودشان از پیش بازنده می دانند.

علل ایجاد طرحواره شکست

طرحواره شکست اغلب در نتیجه عوامل محیطی و تجربیات دوران کودکی یا نوجوانی شکل می‌گیرد. برخی از دلایل رایج عبارت‌اند از:

۱. انتظارات بیش از حد والدین

والدینی که انتظارات بالایی از فرزندشان دارند و موفقیت او را تنها در دستیابی به معیارهای خاصی می‌سنجند، ممکن است باعث شوند کودک احساس کند که هرگز نمی‌تواند به اندازه کافی خوب باشد.

والدینی که فقط از فرزند خود نمره ۲۰ می خواهند و هر نمره دیگه ای را خوب نمی دانند معمولا طرحواره شکست را در فرزند خود تقویت می کنند.

۲. انتقاد یا سرزنش مداوم

انتقاد و سرزنش بیش از اندازه این باور را در کودک ایجاد می کنند که او توانایی ندارد و همیشه شکست می خورد. تو هیچی نمی شی!، تو احمق و کودنی!

۳. مقایسه با دیگران

یکی از شایع ترین رفتارهای غلط والدین مقایسه غلط با دیگران است که باعث احساس بی کفایتی و شکست در کودک می شود. از پریسا یادبگیر چطور درس می خونه، مادر سامان می گفت همه نمرات بچه اش ۲۰ شده اما تو چی

۴. تجربه شکست‌های مکرر

نداشتن تجربه موفقیت باعث ایجاد این باور در کودک می شود که در همه زمینه ها شکست می خورد.

مثلا کودکی که در نه در تحصیل نه در ورزش و نه در حوزه های دیگر احساس موفقیت نکند ممکن است این باور در او شکل بگیرد که او یک بازنده است.

۵. والدین شکست‌خورده یا منفی‌نگر

والدینی که خودشان احساس شکست خورده بودن دارند یا دائماً درباره ناکامی‌های خود صحبت می‌کنند، ممکن است این باور را به کودک منتقل کنند.

۶. فقر یا محدودیت‌های محیطی

زندگی در شرایطی که فرصت‌های موفقیت محدود باشد، می‌تواند باعث ایجاد این باور شود که موفقیت دست‌نیافتنی است. کودکی در محیط فقیری زندگی می کند اصلا فرصت تجربه کردن ندارد که بداند توانایی دارد.

پیامدهای طرحواره شکست

طرحواره شکست می‌تواند تأثیرات منفی زیادی بر زندگی فرد داشته باشد:

1. افت تحصیلی یا شغلی: این طرحواره باعث می‌شود فرد نتواند از فرصت‌ها استفاده کند و در نتیجه در تحصیل یا کار به اهدافش نرسد.
2. از دست دادن فرصت‌ها: ترس از شکست مانع از تلاش برای دستیابی به فرصت‌های جدید می‌شود.
3. مشکلات روانی: این طرحواره می‌تواند منجر به افسردگی، اضطراب یا کاهش عزت نفس شود.
4. مشکلات در روابط: احساس شکست و بی‌کفایتی می‌تواند روابط عاطفی و اجتماعی فرد را تحت تأثیر قرار دهد.
5. رفتارهای جبرانی ناسالم: برخی افراد ممکن است برای جبران احساس شکست، به رفتارهایی مانند پرخوری، اعتیاد یا خرید افراطی روی بیاورند.

مطلب پیشنهادی: آشنایی با ۱۶ روش روان‌ درمانی: کدام یک برای شما مناسب است؟

روش‌های درمان طرحواره شکست

درمان این طرحواره نیازمند آگاهی، تغییر باورها و تمرین مداوم است.

۱. طرحواره‌ درمانی

جامع ترین روش درمان طرحواره های ناسازگار طرحواره درمانی و درمان روان پویشی است. در این روش ریشه های طرحواره ها شناسایی و اصلح می شود. سپس باورهای ناکارآمد مرتبط با طرحواره شکست در فرد اصلاح می شود.

۲. درمان هیجان‌مدار

در درمان هیجان مدارد احساسات سرکوب شده در دوران کودکی و نوجوانی شناسایی و اصلاح می شود. همچنین به فرد کمک می شود که بتواند احساسات خود را به شکل درست بیان کند و خودش را دوست داشته باشد.

۳. تقویت عزت نفس

هر روشی که عزت نفس فرد را افزایش دهد باعث اصلاح طرحواره شکست می شود.

مطلب پیشنهادی: دوره عملی افزایش اعتماد به نفس

۳. تمرین مواجهه با چالش‌ها

داشتن تجارب بیشتر در زندگی و کسب موفقیت های کوچک می تواند باعث سست شدن تله شکست در فرد شود. در این روش به فرد کمک می شود کم کم با چالش های مختلف روبرو شود و تجارب بیشتری کسب کند.

توصیه‌هایی برای کاهش طرحواره شکست

1. تمرکز بر موفقیت‌های کوچک: به جای تمرکز بر شکست‌ها، دستاوردهای کوچک خود را یادداشت و جشن بگیرید.
2. پذیرش اشتباهات: اشتباهات بخشی از یادگیری هستند؛ از آن‌ها درس بگیرید و ادامه دهید.
3. مقایسه نکردن خود با دیگران: به جای مقایسه مداوم، بر پیشرفت شخصی خود تمرکز کنید.
4. تقویت مهارت‌ها: مهارت‌های جدید یاد بگیرید و توانایی‌های خود را ارتقا دهید.
5. روان درمانی: در صورت نیاز، از یک روانشناس متبحر کمک بگیرید.
6. تمرین جرأت‌ورزی: یاد بگیرید که ریسک کنید و چالش‌ها را بپذیرید.
7. تغییر تعریف موفقیت: موفقیت را به معنای تلاش و یادگیری تعریف کنید، نه فقط رسیدن به نتیجه نهایی.

نتیجه‌گیری

طرحواره شکست یکی از طرحواره‌های ناسازگار اولیه است که می‌تواند زندگی فرد را در جنبه‌های مختلف تحت تأثیر قرار دهد. این طرحواره باعث می‌شود فرد احساس کند که همیشه شکست‌خورده است و توانایی موفقیت ندارد. با این حال، با آگاهی، تمرین و کمک گرفتن از درمان‌های روان‌شناختی، می‌توان این باورهای منفی را تغییر داد و به زندگی با اعتمادبه‌نفس و موفقیت بیشتر دست یافت.