مشاوره آنلاین واقعاً مفید است؟ (بروز رسانی ۱۳۹۹)

خاطرم هست در سال ۱۳۸۵ که در رساله دکتری خود برای اولین بار در ایران می خواستم درباره مشاوره آنلاین پژوهش انجام دهم اکثر اساتید به دلیل آنکه شناختی از مشاوره آنلاین نداشتند با آن مخالفت می کردند (البته من از چند سال قبل مشاوره آنلاین را شروع کرده بودم!!) و بالاخره با تلاش های زیاد توانستم موافقت همه اعضای گروه را برای تایید رساله خود جلب کنم. در ادامه این مطلب از دپارتمان سلامت روان مجله سلامت دکتر بهشتیان با مشاوره ی آنلاین و ویژگی های آن آشنا می شویم.

حدودا بعدا بیش از یک دهه که آن ماجرا و با گسترش اینترنت و افزایش چشمگیر سرعت آن امروزه مشاوره آنلاین توسط روانشناسان، مشاوران و مراجعان پذیرفته شده است و استقبال گسترده ای از آن می شود.

در این مطلب سعی می کنم درباره مشاوره آنلاین ، مزایا و معایب آن صحبت کنم.

مشاوره آنلاین چیست؟

هر روش درمانی که روانشناس یا مشاور از طریق اینترنت با مراجع در ارتباط باشد را مشاوره آنلاین یا مشاوره اینترنتی می گویند بنابراین فرایند درمان در مشاوره آنلاین با مشاوره حضوری تفاوت اساسی ندارد فقط تفاوت در شیوه ارتباط بین مراجع و درمانگر است.

مشاوره آنلاین چه روش هایی دارد؟

روش های مختلفی برای مشاوره آنلاین وجود دارد که با گذشت زمان رشد و تغییراتی کرده است. مثلاً در سال های گذشته مشاوره ایمیلی کاربرد زیادی داشت اما امروزه به خاطر وجود انواع شبکه های اجتماعی مشاوره ایمیلی تقریباً از رده خارج شده است. در حال حاضر مهم ترین شیوه های مشاوره آنلاین عبارتند از:

• چت آنلاین صوتی: این روش همان مشاوره تلفنی است با این تفاوت که امکان برقراری تماس از راه دور با هزینه مناسب تر وجود دارد.
• چت آنلاین نوشتاری: این روش همان چتی است که شما در تلگرام یا واتس اپ با دوستان خود انجام می دهید.

عیب مهم این روش این است که درمانگر و مراجع باید از سرعت تایپ بالایی برخوردار باشند که اکثر افراد این مهارت را ندارند. به همین دلیل در این روش بازدهی جلسه کمتر از مشاوره حضوری و ارتباط کلامی است. تحقیقات نشان داده است که بازدهی چت نوشتاری حدود یک سوم چت صوتی است. در یک ساعت مکالمه حدود ۶۰۰۰ کلمه رد و بدل می شود در صورتی که در چت نوشتاری این تعداد به ۲۰۰۰ کلمه کاهش پیدا می کند.

با توجه به این مسأله در شرایطی که مراجع تمایل به شناخته شدن نداشته باشد و یا توانایی صحبت کردن را نداشته باشد بهتر است از این روش استفاده شود.

• چت آفلاین: در این روش مراجع سؤال یا مشکل خود را مطرح می کند و درمانگر بعداً و در زمان دیگری به آن پاسخ می دهد. این روش شبیه ارتباط از طریق ایمیل است که پیش از این مرسوم بود. این روش برای افرادی مناسب است که مشکل جدی ندارند و نیاز به راهنمایی و مشاوره در چند زمینه جزئی را دارند.
• ویدئو چت یا همان تماس تصویری: این روش کامل ترین شیوه مشاوره آنلاین است و بیشترین شباهت را به مشاوره حضوری دارد. چون مراجع و درمانگر می توانند یکدیگر را ببینند و با هم صحبت کنند.

انواع روش های درمانی آنلاین

درمان های آنلاین همه یکسان نیستند و درمانی که شما انتخاب می کنید به عوامل مختلفی مشاوره آنلاین متداول تر است، اما اجرای برخی از تکنیک های CBT، مانند حساسیت زدایی و پردازش مجدد با حرکات چشم (EMDR)، به صورت آنلاین دشوارتر یا حتی غیرممکن است. در زیر چند روش مشاوره آنلاین را که بیشتر مورد استفاده قرار میگرد را بررسی می کنیم.

درمان شناختی-رفتاری

درمان شناختی-رفتاری شکلی از درمان است که مطالعات زیادی در مورد آن انجام شده است، و اثربخشی آن برای بسیاری از اختلالات تایید شده است. پیش فرض اصلی این نوع درمان این است که با شناسایی و تغییر افکار و رفتارهای منفی، علائم اختلال تسکین می یابند و فرد می تواند راه های جدیدی برای مقابله با چالش های زندگی بیابد.

درمان روان پویشی

غالبا از CBT به عنوان «استاندارد طلایی» در حوزه درمان یاد می شود اما پژوهشگران نشان داده اند که سایر شکل های روان درمانی بیش از درمان شناختی رفتاری موثر هستند. درمان روانپویشی به کشف فرایندهای ناهشیاری که بر رفتار تاثیر می گذارند متمرکز می شود. فرض بر این است که بینش یافتن هیجاانی سبب افزایش سطح خودآگاهی می شود و به فرد کمک می کند به تاثیر تجربیات گذشته بر رفتار کنونی اش پی برد.

تحقیقات نشان داده است که اثر بخشی درمان روانپویشی حضوری بیش از درمان شناختی رفتاری است اما به دلیل تاکید درمان روان پویشی بر ارتباط درمانی ، این روش فقط به آنلاین تصویری باید اجرا شود تا اثربخشی لازم را داشته باشد. و روش های مشاوره تلفنی یا نوشتاری قابل استفاده نمی باشد.

درمان شخص محور

درمان شخص محور (PCT)، که درمان مراجع محور نیز نامیده می شود، یک رویکرد غیرمستقیم است و با این فرض که فرد نقش اصلی در زندگی خود را به عهده دارد پیش می رود. طبق پژوهش ها، PCT برای برخی اختلالات روانی مثل اضطراب و افسردگی مفید است.

اثربخشی درمان شخص محور اینترنتی هنوز روشن نیست اما برخی یافته ها حاکی از آنند که این شیوه درمان برای افراد مبتلا به علائم ملایم تا متوسط اضطراب، افسردگی و استرس موقعیتی مناسب است.

مشاوره آنلاین چه فوایدی دارد؟

همانطور که در مقدمه گفتم روز به روز علاقه به استفاده از این روش درمانی بیشتر می شود. در ادامه برخی از دلایل گرایش و علاقه مندی به مشاوره آنلاین را ذکر می کنم:

• در هر مکانی که باشید می توانید با مشاور خود در ارتباط باشید.

یکی از مشکلات افرادی که در شهرهای کوچک زندگی می کنند این است که دسترسی به متخصص خوب را ندارند و مجبورند به مرکز استان یا به پایتخت مراجعه کنند. چنین کاری برای مشکلات پزشکی تا حدی قابل انجام است چون مراجعه به پزشک معمولاً نیازمند فواصل طولانی تر و تعداد جلسات کمتر است. ولی مشاوره روانشناسی فرایندی طولانی تر با تعداد جلسات بیشتر است و بدیهی است انجام سفرهای مکرر می تواند برای مراجعین سخت و یا حتی غیر ممکن باشد.

حسن مشاوره آنلاین این است که مراجع و درمانگر در هر مکانی می توانند با یکدیگر در ارتباط باشند و دوری راه، مانعی برای جلسات مشاوره نخواهد بود.

• می توانید به مشاور همزبان خود دسترسی داشته باشید.

یکی از نیازهای ایرانیان خارج از کشور، داشتن جلسات مشاوره با روانشناس همزبان و هم فرهنگ خودشان است که مشاوره آنلاین چنین امری را به سادگی میسر می کند .

• مشاوره آنلاین در وقت صرفه جویی می کند.

اگر در شهر تهران یا سایر کلان شهرها زندگی می کنید می دانید که اغلب سفرهای درون شهری حداقل ۲ ساعت (رفت و برگشت) زمان می برد که مشاوره آنلاین نیاز به رفت و آمد ندارد و از تلف شدن وقت شما جلوگیری می کند.

• می توان به صورت ناشناس با درمانگر خود جلسه مشاوره داشت.

برخی افراد به دلایل مختلف از جمله خجالت کشیدن، مشهور بودن و هر دلیل دیگری دوست دارند به صورت ناشناس با درمانگر خود در ارتباط باشند که چنین شرایطی در مشاوره آنلاین امکان پذیر است و درمانگر بدون آنکه حتی اسم مراجع را بداند می تواند به او مشاوره دهد.

• برای افرادی که مشکلات جسمی و حرکتی دارند مناسب است.
  

بدیهی برای چنین افرادی مراجعه به مطب دکتر سخت و دشوار خواهد بود و درمانگر در هر مکانی که مراجع باشد می تواند جلسه مشاوره را برگزار کند.

• انعطاف بیشتری در ساعات و جلسات مشاوره خواهد بود.

اگر شما جزو افرادی باشید که در ساعات اداری و کاری باید در محل کار خود حضور داشته باشید احتمالاً مراجعه به مشاور برای شما سخت خواهد بود. مشاوره آنلاین می تواند این مشکل را حل کند. چون تنظیم وقت در مشاوره آنلاین انعطاف بیشتری دارد. مثلاً بعید است بتوانید روزهای تعطیل یا آخر شب با مشاور خود جلسه حضوری داشته باشید اما در مشاوره آنلاین چنین امکانی فراهم است.

درمان آنلاین برای چه افرادی مناسب نیست؟

علی رغم همه فواید مشاوره آنلاین، ۴ دسته از مراجعین بهتر است از آن استفاده نکنند.

• افرادی که تمایلات جدی خودکشی دارند.
• افرادی که تماس خود را با واقعیت از دست داده اند. به عبارت دیگر بیمارانی که اختلالات شدید روانی دارند از جمله بیماران اسکیزوفرنی.
• افرادی که برای درمان بیماری خود نیاز به مصرف دارو دارند.
• افرادی که مواد مخدر مصرف می کنند.

نباید از مشاوره آنلاین برای فردی که مبتلا به یک اختلال روانی شدید است، یا از افکار مربوط به خودکشی یا خود-آسیب زنی رنج می برد استفاده کنیم. افراد مبتلا به اعتیادهای جدی یا علائم شدیدتر یک اختلال روانی باید یک تحت یک درمان جامع تر از مشاوره آنلاین قرار گیرند.

البته می توان از مشاوره آنلاین یا درمان نوشتاری به عنوان مکمل درمان مرسوم بهره گرفت. مشاوره آنلاین برای برخی بیماری ها مثل اختلال دوقطبی شدید، انواع اعتیاد، PTSD، و اسکیزوفرنیا احتمالا مفید نیست. اما این بیماران می توانند از مشاوره آنلاین به عنوان مکمل درمان های مرسوم استفاده کنند. مثلا می توان از درمان نوشتاری برای کمک به بیماران مبتلا به اسکیزوفرنی برای پیروی از برنامه درمان دارویی بهره برد. شواهد حاکی از آنند که شرکت در یک مشاوره آنلاین  فرد را قادر می سازد در صورت نیاز به کمک بیشتر به دنبال درمان حضوری برآید.

آیا واقعاً مشاوره آنلاین مؤثر است؟

تحقیقات متعددی درباره اثربخشی مشاوره آنلاین انجام شده است. در سایت گوگل اسکولار (google scholar) که مرجع مقالات و مطالب علمی است بیش از ۳ میلیون مقاله در حوزه مشاوره آنلاین ارایه شده است. خلاصه عمده تحقیقات این است که اثربخشی مشاوره آنلاین در صورتی که مراجع به درستی انتخاب شده باشد به اندازه مشاوره حضوری است.

اشاره مختصری به پژوهش خودم در این حوزه که برای اولین بار در ایران انجام شده است می کنم. من در پژوهش خود به مقایسه مشاوره آنلاین، مشاوره آفلاین و مشاوره حضوری در درمان افسردگی پرداخته بودم و نتیجه تحقیق این بود که مشاوره آنلاین و مشاوره حضوری هر دو در درمان افسردگی مؤثر هستند.

در زیر برخی اختلالاتی را که مشاوره آنلاین برای آن ها مفید بوده است ذکر می کنیم.

افسردگی           

افسردگی اساسی یکی از متداول ترین شکل های اختلالات روانی در دنیا و ایران به شمار می آید، به طوری که ۷.۱% از جمعیت بزرگسالان هرساله به آن مبتلا می شوند. متاسفانه به گفته «سازمان سلامت روان ملی» تقریبا ۳۵% از افراد مبتلا به افسردگی هیچ درمانی دریافت نمی کنند.

پژوهش ها نشان داده اند مشاوره آنلاین می تواند به اندازه درمان حضوری برای بهبود افسردگی اثربخش باشد. این یافته ها دلگرم کننده هستند زیرا مشاوره آنلاین راه مفیدی است که به ما کمک می کند به افرادی که به درمان حضوری دسترسی ندارند، خدمات سلامت روان ارائه دهیم.

 پژوهشی که در «مجله اختلالات خلقی» منتشر شده است، دو شیوه درمانی را با هم مقایسه کرد و نشان داد که درمان اینترنتی افسردگی به اندازه درمان مرسوم (درمان فردی) در بهبود افسردگی اثربخش است. جالب است بدانید که کاهش علائم سه ماه پس از درمان فقط در گروه آزمودنی هایی که درمان اینترنتی دریافت کرده بودند مشاهده شد. دکتر بهشتیان هم در سال ۱۳۸۸ برای اولین بار در ایران به بررسی اثربخشی درمان آنلاین در افسردگی پرداخت.

اختلال پانیک

مشاوره آنلاین برای اختلال پانیک نیز مفید است. اختلال پانیک یک اختلال اضطرابی است که تقریبا ۲.۷% از جمعیت بزرگسال در ایران به آن مبتلا می شوند. پژوهشی در مجله «روانپزشکی BMC» درمان شناختی-رفتاری اینترنتی (ICBT) را با یک درمان گروهی CBT برای درمان اختلال وحشت زدگی را با هم مقایسه کرد.

نتایج نشان داد CBT اینترنتی نه تنها به اندازه CBT گروهی برای کاهش علائم پانیک و گذر هراسی (ترس از فضاهای بسته) موثر است، بلکه از نظر هزینه نیز مقرون به صرفه تر می باشد. از نظر زمانی نیز روانشناس وقت کمتری را برای گروه CBT اینترنتی صرف می کرد.

اختلال اضطراب اجتماعی

اختلال اضطراب اجتماعی (SAD) (که قبلا فوبی اجتماعی یا همان کمرویی نامیده می شد) به ترس پیوسته از موقعیت های اجتماعی اشاره دارد. تقریبا ۷.۱% از جمعیت بزرگسال ایران به این اختلال دچار هستند. این اختلال شدیدا به عملکرد تحصیلی، اجتماعی و شغلی فرد آسیب می زند. طبق یافته های پژوهشی مشاوره آنلاین راهی سودمند برای کمک به مبتلایان به اختلال اضطراب اجتماعی می باشد.

پژوهشی در «مجله اختلالات روانشناختی» نشان داد که درمان شناختی-رفتاری اینترنتی (ICBT) به اندازه CBT مرسوم برای درمان این اختلالات، از جمله اختلال اضطراب اجتماعی، مفید است. نویسندگان، ICBT را «درمانی اثربخش، مقبول و قابل اجرا برای مراقبت از سلامت روان» توصیف کردند. اگرچه انجام دستورالعمل های درمانی در آزمودنی های گروه آنلاین در حد متوسط بود، اما میزان رضایت و پذیرش آنها از درمان آنلاین بالا بود.

ماهیت مشاوره آنلاین برای افراد مبتلا به اختلال اضطراب اجتماعی احتمالا خیلی جذاب است. چون برای آنها حضور فیزیکی در برابر روان درمانگر یا محیط های اجتماعی سخت تر است و درمان سنتی ممکن است احساس اضطراب را در افراد مبتلا SAD فعال سازد ولی مشاوره آنلاین به آن ها فرصت می دهد تا با احساسی امنیت بیشتر و اضطراب کمتری به درمان دسترسی داشته باشند.

اختلال اضطراب تعمیم یافته

تحقیقات نشان می دهد مشاوره آنلاین به اندازه درمان حضوری برای کمک به مبتلایان به اختلال اضطراب تعمیم یافته اثربخش است. در یک پژوهش، مشاوره آنلاینی که توسط یک روانشناس اجرا شده بود، با مشاوره آنلاینی که توسط یک کارآموز (تحت نظارت درمانگر) اجرا شده بود را با هم مقایسه کرد، و گزارش داد که نتایج هر دوی این درمان ها با درمان مرسوم قابل مقایسه است. نتیجه این پژوهش دلگرم کننده است زیرا اگر یک کارآموز(تحت نظارت درمانگر) هم بتواند درمان های آنلاین را به خوبی اجرا کند، ظرفیت و توانایی دسترسی به خدمات سلامت روان افزایش می یابد.

استرس و اضطراب

مشاوره آنلاین برای غلبه بر استرس و اضطراب نیز مفید است. اثربخشی بالقوه یک درمان مبتنی بر تلفن همراه برای مدیریت سطوح خفیف تا متوسط استرس، اضطراب و افسردگی را بررسی کرد. در پژوهشی که به مدت شش هفته ادامه یافت، آزمودنی ها به یک برنامه حاوی بسته های آموزشی مبتنی بر CBT آنلاین، خود-نظارتی، و یادآورهای  پیامکی دسترسی داشتند. علائم استرس، اضطراب و افسردگی در شرکت کنندگان این برنامه کاهش یافته بود. پریشانی روانشناختی کلی نیز کاهش یافت و احساس خود-کارآمدی در بسیاری از شرکت کنندگان تقویت گردید.

خلاصه و جمع بندی

در این مطلب سعی کردم به صورت خلاصه درباره مشاوره آنلاین و فواید آن صحبت کنم. اگر در شهر یا کشور دیگری زندگی می کنید و به درمانگر متبحر دسترسی ندارید، یا اگر صحبت کردن درباره مشکلات تان و یا رفت و آمد برایتان سخت است می توانید از مشاوره آنلاین استفاده کنید.