پرورش مهارت های اجرایی مغز در کودکان
مهارت های اجرایی مغز مجموعهای از تواناییهای شناختی پیچیده هستند که به افراد اجازه میدهند رفتار خود را کنترل کرده، اهداف را دنبال کنند و به طور موثر با محیط خود تعامل داشته باشند. این مهارتها از دوران کودکی شروع به رشد میکنند و تا اواخر نوجوانی و حتی اوایل بزرگسالی به تکامل خود ادامه میدهند. درک چگونگی رشد این مهارتها برای والدین، معلمان و متخصصان رشد کودک بسیار مهم است، زیرا میتواند به آنها در حمایت از رشد سالم کودکان و نوجوانان کمک کند.
تعریف مهارت های اجرایی
مهارتهای اجرایی شامل چندین توانایی کلیدی هستند (منبع).
- کنترل بازداری توانایی کنترل تکانهها و رفتارها
- حافظه کاری توانایی نگهداری و دستکاری اطلاعات در ذهن
- انعطافپذیری شناختی توانایی تغییر بین وظایف یا دیدگاهها
- برنامهریزی توانایی ایجاد و اجرای استراتژیها برای رسیدن به اهداف
- سازماندهی توانایی مدیریت اطلاعات و منابع
- خودنظارتی توانایی ارزیابی عملکرد خود و تنظیم رفتار
رشد مهارت های اجرایی در دوران کودکی
رشد مهارت های اجرایی در دوران کودکینوزادی و نوپایی (۰-۳ سال)
- شروع کنترل توجه
- آغاز کنترل بازداری ساده (مثل توقف یک رفتار با دستور “نه”)
- شکلگیری اولیه حافظه کاری
مطلب پیشنهادی: عوامل موثر بر رشد استدلال اخلاقی چیست؟
پیشدبستانی (۳-۵ سال)
- بهبود کنترل بازداری
- افزایش ظرفیت حافظه کاری
- شروع انعطافپذیری شناختی ساده
- آغاز مهارتهای برنامهریزی اولیه
سالهای ابتدایی مدرسه (۶-۱۲ سال)
- پیشرفت قابل توجه در کنترل بازداری
- افزایش ظرفیت حافظه کاری
- بهبود انعطافپذیری شناختی
- رشد مهارتهای برنامهریزی و سازماندهی
- شروع خودنظارتی
- رشد مهارتهای اجرایی در دوران نوجوانی (منبع)
نوجوانی اولیه (۱۳-۱۵ سال)
- بهبود مستمر در کنترل بازداری، اما هنوز چالشبرانگیز در موقعیتهای هیجانی
- افزایش قابل توجه در ظرفیت حافظه کاری
- پیشرفت در انعطافپذیری شناختی و توانایی تفکر انتزاعی
- بهبود مهارتهای برنامهریزی و سازماندهی
نوجوانی میانی و اواخر نوجوانی (۱۶-۱۹ سال)
- پیشرفت قابل توجه در کنترل بازداری، حتی در موقعیتهای هیجانی
- به اوج رسیدن ظرفیت حافظه کاری
- انعطافپذیری شناختی پیشرفته
- مهارتهای برنامهریزی و سازماندهی پیچیده
- خودنظارتی پیشرفته
مطلب پیشنهادی: بازی های نمادین چه تاثیری در رشد خلاقیت و تخیل کودکان دارند؟
عوامل موثر بر رشد مهارت های اجرایی
- رشد مغزی بلوغ قشر پیشپیشانی مغز که مسئول مهارتهای اجرایی است
- ژنتیک تفاوتهای فردی در رشد مهارتهای اجرایی
- محیط تجارب خانوادگی، آموزشی و اجتماعی
- تغذیه و سلامت جسمی
- خواب کافی و با کیفیت
- تمرین و آموزش مهارتهای اجرایی
اهمیت مهارت های اجرایی
اهمیت مهارت های اجرایی- موفقیت تحصیلی ارتباط قوی بین مهارتهای اجرایی و عملکرد تحصیلی
- روابط اجتماعی کمک به تنظیم رفتار در تعاملات اجتماعی
- سلامت روان ارتباط با کاهش مشکلات رفتاری و هیجانی
- موفقیت شغلی آینده پیشبینیکننده موفقیت در محیط کار
راهکارهایی برای تقویت مهارت های اجرایی
- بازیهای ساختاریافته برای کودکان
- آموزش استراتژیهای حل مسئله
- تشویق به برنامهریزی و سازماندهی
- ایجاد روتینهای منظم
- تمرینهای ذهنآگاهی و مدیتیشن
- ورزش و فعالیتهای فیزیکی منظم
- محدود کردن زمان استفاده از صفحهنمایش
- تشویق خواندن و فعالیتهای خلاقانه
چه بازیهایی برای تقویت مهارت های اجرایی کودکان مناسب هستند؟
بازیهای مناسب برای تقویت مهارت های اجرایی کودکان میتوانند بسیار موثر و در عین حال سرگرمکننده باشند. در اینجا چند نمونه از این بازیها را معرفی میکنم
بازیهای حافظه
- کارتهای حافظه (Memory Cards)
- Simon Says (بازی تکرار حرکات)
- بازی تکرار الگوها با مهرههای رنگی
این بازیها حافظه کاری را تقویت میکنند.
بازیهای استراتژی
- شطرنج (برای کودکان بزرگتر)
- Connect Four (چهار در یک خط)
- Checkers (دَما)
این بازیها مهارتهای برنامهریزی و تفکر استراتژیک را بهبود میبخشند (منبع).
مطلب پیشنهادی: چگونه به کودکان خود نه گفتن را یاد بدهیم؟
بازیهای کنترل بازداری
- Red Light, Green Light (چراغ قرمز، چراغ سبز)
- Freeze Dance (رقص و توقف)
- Jenga
این بازیها به کودکان کمک میکنند تا کنترل بازداری خود را تقویت کنند.
بازیهای انعطافپذیری شناختی
- کارتهای دستهبندی (مثل دستهبندی بر اساس رنگ، شکل، یا اندازه)
- Rubik’s Cube (مکعب روبیک)
- Set (بازی کارتی)
این بازیها انعطافپذیری ذهنی و توانایی تغییر استراتژی را افزایش میدهند.
بازیهای سازماندهی و برنامهریزی
- پازل
- Lego یا سایر بازیهای ساختنی
- بازیهای نقشآفرینی مثل “مغازهبازی” یا “مدرسهبازی”
این بازیها مهارتهای سازماندهی و برنامهریزی را تقویت میکنند.
بازیهای تقویت توجه
- I Spy (من میبینم)
- Where’s Waldo? (والدو کجاست؟)
- بازیهای جورچین
این بازیها توجه و تمرکز را افزایش میدهند (منبع).
بازیهای زبانی
- Scrabble Junior
- بازی کلمات متضاد یا مترادف
- بازیهای قافیهسازی
این بازیها علاوه بر مهارتهای زبانی، حافظه کاری و انعطافپذیری شناختی را نیز تقویت میکنند.
بازیهای فیزیکی
- بازیهای توپی که نیاز به هماهنگی دارند
- بازیهای تعادلی
- بازیهای ریتمیک
این بازیها کنترل بازداری و هماهنگی را بهبود میبخشند.
نکات مهم
- سطح بازی را متناسب با سن و توانایی کودک انتخاب کنید.
- بازی را به صورت منظم و با تکرار انجام دهید.
- از بازی لذت ببرید و فضایی مثبت و بدون استرس ایجاد کنید.
- بازیها را متنوع کنید تا همه جنبههای مهارتهای اجرایی تقویت شوند.
- در بازیها با کودک همراهی کنید تا فرصت یادگیری اجتماعی نیز فراهم شود.
- با استفاده از این بازیها، میتوانید به طور موثر و سرگرمکننده به تقویت مهارتهای اجرایی کودکان کمک کنید.
نتیجهگیری
تقویت مهارت های اجرایی در کودکان نقش مهمی در رشد شناختی، عاطفی و اجتماعی آنها دارد. بازیهای مختلفی که معرفی شدند، هر کدام بر جنبههای خاصی از این مهارتها تمرکز دارند. از بازیهای حافظه گرفته تا بازیهای استراتژی و فعالیتهای فیزیکی، همگی میتوانند به طور موثر در بهبود تواناییهای کودکان در زمینههای مختلف کمک کنند. نکته مهم این است که این بازیها باید به صورت منظم، متنوع و در محیطی مثبت و بدون استرس انجام شوند. همچنین، مشارکت والدین یا مراقبین در این بازیها نه تنها باعث تقویت روابط عاطفی میشود، بلکه فرصتهای یادگیری اجتماعی را نیز فراهم میکند. با انتخاب بازیهای مناسب سن و سطح توانایی کودک و ایجاد تعادل بین چالش و لذت، میتوان به بهترین نحو از این فعالیتها برای رشد همهجانبه کودکان بهره برد.
در صورتی که درباره فرزند خود نیاز به مشاوره با روانشناس کودک داشتید می توانید از متخصصین بنیاد علمی پژوهشی دکتر بهشتیان کمک بگیرید.
سوالات متداول
۱.مهارت های اجرایی شامل چه مواردی میشوند؟
حافظه کاری، کنترل بازداری، انعطافپذیری شناختی، برنامهریزی و سازماندهی.
۲. چرا بازی برای تقویت مهارت های اجرایی مهم است؟
بازی روشی سرگرمکننده و موثر برای یادگیری و تمرین مهارتهاست که انگیزه کودکان را حفظ میکند.
۳. آیا بازیهای دیجیتال هم میتوانند مفید باشند؟
بله، برخی بازیهای دیجیتال طراحی شده میتوانند مفید باشند، اما باید با احتیاط و محدودیت زمانی استفاده شوند.
۴. از چه سنی میتوان این بازیها را شروع کرد؟
از سنین پیشدبستانی (حدود ۳-۴ سالگی) میتوان با بازیهای ساده شروع کرد و به تدریج پیچیدگی را افزایش داد.
۵. چگونه میتوان فهمید که این بازیها موثر بودهاند؟
با مشاهده بهبود در عملکرد روزانه کودک، مهارتهای حل مسئله، تمرکز و کنترل رفتار در موقعیتهای مختلف.
