نوروفیدبک واقعا موثر است؟

نوروفیدبک روشی است که به عنوان درمان هایی نوین به مراجعانی که از درمان های دارویی یا روان درمانی گریزان هستند، پیشنهاد می شود. اما آیا این روش نوین می توانند جایگزینی برای دارو و جلسات روان درمانی باشند؟

روزنامه ساندی تایمز لندن در سال ۲۰۱۳ مقاله‌ای در مورد کلینیک برین ورکز نوشت که برای ۱۲ جلسه درمان نوروفیدبک ۱۳۲۰ یورو دریافت می کرد. سایر کلنیک ها در سراسر جهان و ایران هم شرایط مشابهی دارند. برخی افرادی که تحت این درمان قرار گرفتند، معتقدند که دچار تحولات درونی شده‌اند. اضطرابشان تا حد زیادی کاهش یافته، سطح هشیاری بهبود یافته، تمرکز بیشتری پیدا کرده‌اند و برای انجام فعالیت‌ها به آرامش ذهنی رسیده‌اند. اما آیا نتایج معتبری از تاثیر این روش ها در دسترس هست؟

در این مقاله ابتدا به بررسی مکانیزم اثر این روش می پردازیم و در ادامه با ارائه نتایج پژوهش های معتبر، اثرگذاری این روش ها را مورد بررسی قرار خواهیم داد.

نوروفیدبک چیست؟

الکتروانسفالوگرافی یا EEG یا همان نوار مغزی، به ثبت امواج الکتریکی حاصل از فعالیت مغزی می‌پردازد. در جلسات نوروفیدبک فراوانی این امواج از طریق صدا یا تصویر به شما نمایش داده می‌شود تا بتوانید روی آنها کنترل پیدا کنید. در واقع نوروفیدبک یک روش غیر هجومی، برای اندازه گیری و کنترل امواج مغزی است که به مراجع این امکان را می دهد تا امواج مغزی اش را ببیند و مغز خود را دوباره آموزش دهد. از این روش عمدتاً برای کاهش علائم اختلال نقص توجه-بیش فعالی یا ADHD، اضطراب و افسردگی استفاده می شود.

در یک جلسه نوروفیدبک چه می گذرد؟

در این روش که معمولا هفته ای یک بار انجام می شود، مراجع روی یک صندلی می نشیند و درمانگر یا اپراتور دستگاه حسگرهایی به پوست سر متصل می کند. بر روی صفحه نمایشگر کامپیوتر، برنامه نوار مغزی، سیگنال های مغز را بررسی می کند و اطلاعاتی درباره امواج مختلف مغز فرد ارائه می دهد. با استفاده از یک نرم افزار که بیشتر شبیه یک بازی کامپیوتری است، فرد شکل هایی را روی صفحه نمایش می بیند و سیستم عصبی مرکزی سیگنال های بازخورد را از برنامه دریافت می کند. سپس برنامه فعالیت امواج مغزی فرد را به سمت الگوهای کنترل شده تری هدایت می کند. به محض اینکه امواج مغزی فرد بهبود پیدا می کند، فرد بازخورد سریعی از برنامه می گیرد.

باید توجه داشته باشید که نوروفیدبک به عنوان یک روش درمانی تلقی نمی شود بلکه روشی برای کنترل، مدیریت و تنظیم فعالیت و امواج مغزی است و به مغز کمک می کند عملکرد سالم تری داشته باشد.

آیا اثربخشی این روش در مقالات علمی تایید شده است؟

در دنیای سریع و مدرن امروزی، همه افراد به دنبال روش های نوین تر و سریع تر هستند. به نظر می رسد روش هایی مانند نوروفیدبک راه حل های سریعتری برای مسائلی مانند تقویت تمرکز، تقویت حافظه یا کاهش اضطراب ارائه می دهد. اما در مورد درمان اختلالات روانشناختی همچون اختلال نقص توجه-بیش فعالی و افسردگی شرایط کمی پیچیده تر است. در بسیاری از موارد چنین اختلالاتی نیاز به مداخله دارویی و جلسات درمانی دارند و عدم مداخله سریع و به موقع می تواند اثرات جبران ناپذیری بر روی فرد و زندگی اش داشته باشد. بنابراین منطقی به نظر می رسد که برای مشکلات حاد، نوروفیدبک روش موثری نباشد. اما برای بهبود عملکرد مغز همچون تقویت تمرکز یا حافظه شاید بتواند به فرد کمک کند.

با اینکه پژوهش هایی مبنی بر تأثیر مثبت نوروفیدبک وجود دارد، دانشمندان معتقدند به روش این پژوهش ها انتقادات جدی وارد است و نیاز به پژوهش های معتبرتری برای اثر بالینی این روش وجود دارد. در واقع، مطالعات در این حوزه، کیفیت کمی دارند و فاقد گروه کنترل هستند. از سوی دیگر با انبوهی از پژوهش هایی مواجه هستیم که اثر بخشی این روش را زیر سوال برده اند.

برای نمونه، طبق پژوهش بیرستین، اثرات مفید نوروفیدبک وابسته به اعتقاد فرد به فناوری بوده و ربطی به تغییرات در امواج مغزی ندارد! به عبارت دیگر بیشتر اثرات نوروفیدبک تلقینی است. مقاله مروری دیگری از ورنون در سال ۲۰۰۵ به این نتیجه رسید که: «ادعاهای فراوان در زمینه اثر نوروفیدبک برای تقویت عملکرد فردی با شواهد پژوهشی کمی همراه است».

یکی دیگر از مواردی که باعث نگرانی پژوهشگران شده است، سوگیری نویسندگان مقالاتی است که تاثیر مثبت نوروفیدبک را تایید کرده اند. طبق مرور پیشینه پژوهش، ۳۷ نفر از ۳۹ نویسنده پژوهش های چاپ شده (یعنی ۹۵ درصد)، دارای مرکز نورفیدبک یا فروشنده تجهیزات آن بودند».

آیا نوروفیدبک برای درمان اختلالاتی مانند ADHD موثر است؟

بیشترین مطالعات در زمینه تاثیر نوروفیدبک بر روی اختلال ADHD انجام شده است. برای نمونه در پژوهشی که به مقایسه اثرات درمان رفتاری شناختی یا CBT و نوروفیدبک بر ADHD پرداخته است، شرکت کنندگان به سه گروه تقسیم شدند؛ یک گروه درمان رفتاری شناختی دریافت کردند، گروه دیگر نوروفیدبک و یک گروه نیز به عنوان گروه کنترل نوروفیدبک ساختگی (مراجع فکر می‌کند که در حال دریافت نورفیدبک است ولی اینگونه نیست) دریافت کردند. نتایج این پژوهش نشان داد که در مقایسه با روش رفتاری شناختی، نوروفیدبک تاثیر مثبت آن چنانی بر درمان ADHD  نداشته است. بنابراین، مطالعات عدم برتری درمان نورفیدبک در مقایسه با درمان‌های دیگر را نشان می‌دهند. طبق نتایج پژوهش های متعدد، با اینکه نوورفیدبک در کاهش علایم ADHD مفید است، ولی نورفیدبک را نمی‌توان به عنوان رویکردی کارآمد در درمان کودکان و بزرگسالان مبتلا به ADHD معرفی کرد و گزینه‌های درمانی ارزان‌تر و نیازمند وقت کمتر هم وجود دارند.

خلاصه و جمع بندی

مطالعات انجام شده حاکی از آن است که پژوهش هایی که بر اثربخشی نوروفیدبک تاکید دارند، معمولاً از نظر طرح پژوهش دچار مشکلات اساسی هستند و سوگیری محققان نیز در نتایج این پژوهش ها دخیل است. معمولا برای افرادی که از درمان های دیگر نا امید شده اند، شاید نوروفیدبک به عنوان روشی سریع و معجزه آسا به نظر برسد. در این راستا، تبلیغات موسسات نوروفیدبک نیز بر دیدگاه مثبت مردم بی تأثیر نبوده است؛ ولی واقعیت این است که بهتر است از قبل از شروع جلسات نوروفیدبک، از اثربخشی آن بر مشکل خود اطمینان حاصل کنید و حتماً با متخصصی غیر از متخصص نوروفیدبک نیز مشورت کنید، شاید راه حل های ارزان تر و موثرتری برای شما وجود داشته باشد.